We moeten af van het mantra herbestemmen, zei directeur van de Erfgoedvereniging Heemschut in de Erfgoedstem van 19 mei. Hij gaf een pleidooi voor meer gecontroleerd verval: 'De laatste jaren is mij persoonlijk tegen gaan staan dat het mantra in de monumentenzorg steeds het woord ‘herbestemming’ is', schrijft Karel Loeff in de mei-editie van het blad Heemschut. 'Leegstand staat bij velen gelijk aan stilstand en stilstand betekent achteruitgang. Nu ben ik zelf al lang voorstander van meer ‘stilstaande’ plekken, gebouwen zonder functie, ruïnes die met begeleid verval de bezoeker doen wegdromen van de tijd van toen.' Het statement fascineerde me en zette me aan het denken.
Neem de St.-Dunstankerk in Oost-Londen als illustratie van een zogenaamde ‘stilstaande plek’. Deze kerk raakte zwaar getroffen door een bombardement in de Tweede Wereldoorlog. Opbouwen van de kerk lukte niet meer en een periode van verval volgde. Totdat het stadsbestuur in 1967 besloot om van de ruïne een park te maken. Het verval werd geconsolideerd, groen werd toegevoegd en sinds 1970 is het een één van de vele stadsparken van Londen. Het toeval wilde dat ik het Hemelvaartsweekend vertrok met de trein naar Londen en met een beetje puzzelen kon ik de plek in het programma passen. Een mooie kans om deze verstilde plek zelf te beleven en te reflecteren op het veronderstelde mantra.
Eenmaal aangekomen op de plek viel het eerlijk gezegd een beetje tegen. Er waren namelijk heel veel toeristen (zoals ikzelf) waardoor het me niet lukte om de stilstand, de stilte en de plek écht te ervaren. Het hielp niet dat de vele bezoekers de plek gebruikten als hotspot voor fotoreportages en selfies. De kerkruïne is een prachtige plek maar het is écht een park geworden. Het is een schitterend decor en als locatie ook te huur is voor feesten en partijen. De geschiedenis van de kerk is hier naar de achtergrond verdrongen en letterlijk begroeid. Maar wat blijft is een groene plek om even te zijn, te bezinnen en te ontmoeten. Dat past.
Het pleidooi van Loeff gaat eigenlijk ook meer om het vinden van een nieuw gebruik wat meer in lijn ligt met de oorspronkelijke functie. Behoud van de functie zal in veel gevallen namelijk niet lukken, simpelweg omdat veel functies overbodig zijn geworden. Denk aan bankgebouwen, molens, watertorens en kerken. Deze diensten hebben niet langer een specifiek ontworpen gebouw nodig, omdat ze op een andere manier vormgegeven kunnen worden. Streven naar behoud van de functie zou volgens mij dan ook niet een doel moeten zijn. Het zou meer moeten gaan over het behoud van de ziel van een plek. The spirit of place dát is wat je door wil geven aan de volgende generaties gebruikers en bezoekers.
Het zou meer moeten gaan over het behoud van de ziel van een plek
Herbestemmingen kunnen namelijk echt een complete metamorfose en transformatie zijn en de oorspronkelijke gebruikers van zich vervreemden. Dit terwijl het erfgoed, vaak maatschappelijk vastgoed, emotioneel verankerd en verbonden is met de buurt en de gemeenschap. Dat doet vaak pijn. Deze gebouwen en plekken willen we het liefst op een waardige manier blijven gebruiken op een manier die rechtdoet aan hun verleden.
Bij een waardig en passend nieuw gebruik behoud je de ziel van een plek en bouw je hierop voort. Maar ja hoe doe je dit? Eerst moeten de objectieve erfgoedwaarden goed in beeld worden gebracht. Waarom is het gebouw van waarde en waar zie je dit (nog) aan? Daarna is het zaak om de subjectieve waarden op te halen. Door verhalen en herinneringen van de gebruikers en omwonenden te verzamelen komt de geleefde geschiedenis van een plek in beeld. Waarom is deze plek belangrijk en wat heeft de plek te bieden? Als dit bijeengebracht is, kan er samen nagedacht worden over de toekomstwaarde van de plek. De kunst zit hem vervolgens in de vertaling van deze ingrediënten EN in het antwoord op de vraag: hoe kan deze plek van betekenis blijven?
We moeten vooral af van louter functioneel en zielloos hergebruik ten behoeve van een goede exploitatie
Het mantra herbestemming mag van mij nog wel even blijven. Deze heeft al voor veel prachtige plekken gezorgd. Volgens mij moeten we vooral af van louter functioneel en zielloos hergebruik ten behoeve van een goede exploitatie. In plaats daarvan zouden we meer mogen koersen op maatschappelijke waardecreatie bij hernieuwd gebruik van een plek. Karianne Vandenbroucke schreef in haar publicatie: 'Bij een geslaagde, betekenisvolle herbestemming voel je de identiteit van het erfgoed als vanzelfsprekend aan, waardoor die geschiedenis onderdeel wordt van onze toekomst.' Om dit te kunnen bereiken is er een extra lading aan het herbestemmingsmantra nodig. Laten we een woord toevoegen en inzetten op meer betekenisvolle herbestemmingen. Zodat ons erfgoed blijvend van betekenis kan zijn.
Hanneke Masselink-Duits, Erfgoedadviseur bij The Missing Link met als missie het vergroten van de bewustwording van de waarde en de kracht van erfgoed.
Om verder te lezen:
- Lees het artikeltje in De Erfgoedstem van Karel Loeff
- Over de kerkruïne in Oost Londen lees je hier
- Voorbeeldprojecten lees je op herbestemming.nu en kun je bekijken in een aflevering van 3 op Reis
- Karianne Vandenbroucke schreef een methodiek voor herbestemmen ‘Mag dit weg’