Waqar, Azaz, en Waqar Hassan uit Pakistan hebben in Milaan een hogere opleiding gevolgd en proberen nu een baan als hoger opgeleide in Nederland te vinden. Nederland wil graag hoog opgeleide migranten opnemen en faciliteert immigratie van hoogopgeleiden. Foto ANP/Hollandse Hoogte/Piet den Blanken
Hoe je het ook wendt of keert: Nederland ís een immigratieland. Ondanks het woningtekort groeide de bevolking in de eerste negen maanden van dit jaar met 191 duizend bewoners, waarvan 188,5 duizend door netto-migratie. Dat is ruim twee keer zoveel als in dezelfde periode in 2021, toen Nederland al een op een na hoogste aantal nieuwkomers verwelkomde in de afgelopen kwart eeuw.
Toch is het praten over bevolkingspolitiek in Den Haag twintig jaar na Fortuyn nog altijd een gevoelig onderwerp. Eén ding staat vast. Zonder immigratie zal de economie van Nederland met horten en stotend tot stilstand komen en zullen voorzieningen uitvallen. De vraag is wie dan wel onze vacatures gaan opvullen. Nu, en vooral: op de langere termijn.
Arbeidsmigranten houden de tuinbouwsector- en logistieke sector overeind. De scheepsbouw in Zeeland en ASML in Veldhoven leunen op (kennis)talent van buiten de landsgrenzen. Om het maar niet te hebben over de bouw, het onderwijs en de zorg. Zo refereert CBS-onderzoeker en hoogleraar Ruben van Gaalen in een recente LinkedIn-post aan een publicatie van de SER. Daarin wordt gesteld dat er tot 2040 mogelijk meer dan 2 miljoen mensen nodig zijn in de zorg. In 2020 waren dat er 1,4 miljoen.
Dit artikel staat in ROm december 2022. ROm is het vakmagazine voor de fysieke leefomgeving en gratis voor ambtenaren en bestuurders-politici in dat beleidsdomein. Meld u hier aan voor een thuisabonnement voor het maandelijkse papieren of digitale magazine.
Vergrijzing en krimp
De Nederlandse bevolking vergrijst. Als gevolg daarvan krimpt de beroepsbevolking al in aantal regio’s en dat is een voorbode op wat nog komen gaat. De grootste tekorten zullen optreden in gebieden aan de randen van Nederland zoals Zuid-Limburg. Zo spiegelde CBS voor de zeven gemeenten van Stadsregio Parkstad een afname voor van het aantal 20- tot 65-jarigen van 148.000 tot 125.000 tussen 2020 en 2040.
Dit alles is peanuts in vergelijking met de krimp van de beroepsbevolking in de meeste MOE-landen (midden- en Oost-Europese landen) waar nu de meeste arbeidsmigranten vandaan komen. Daar daalt niet alleen de beroepsbevolking, maar nemen hele populaties door een extreem lage geboortecijfer de komende twintig jaar met meer dan 20 procent af. De OESO raamt voor de komende 40 jaar een krimp van de beroepsbevolking tot meer dan 40 procent in Litouwen, Bulgarije, Letland, Kroatië en Polen. Nederland komt er met 13 procent relatief gunstig af in de groep 20 tot 65 jaar.
Krimp is deels gewoon een demografisch gegeven. Landen zullen moeten kijken naar arbeidsvervangende technologie of mensen gewoon langer laten doorwerken. Deels is de teruggang met migratie te compenseren. Maar zodra de arbeidsmigratie binnen Europa opdroogt, zullen we actief op zoek moeten gaan naar arbeidsmigranten in landen waar de beroepsbevolking nog wel groeit.
‘Het is verstandig om iets te doen, en niet meteen de deur dicht te gooien voor immigratie uit nieuwe landen buiten Europa. Mede omdat er nu al nieuwe routes ontstaan voor de komst van mensen van buiten Europa via detacheringsbureaus in Roemenië’, zegt Monique Kremer, bijzonder hoogleraar actief burgerschap aan de Universiteit van Amsterdam en voorzitter van de Adviesraad Migratie. Dat zullen vooral landen in Afrika zijn, met Nigeria, Congo, Tanzania, Ethiopië en Egypte als groeilanden van de toekomst.
Ondertussen staat snelle groei van het aantal migranten naar Nederland op gespannen voet met de beperkte ruimte die er beschikbaar is om nieuwkomers te huisvesten, zonder dat dit ten koste gaat van de woonvraag van niet-migranten.
De Arbeidsinspectie waarschuwde in mei in haar jaarverslag voor de druk die arbeidsmigratie legt op de Nederlandse samenleving en voor de erbarmelijke omstandigheden waar de migranten soms in leven. Onlangs gaf volkshuisvesting-minister Hugo de Jonge aan dat de woningbouw het tempo van migratie niet kan bijbenen en we daarom moeten denken aan het beperken van de migratiedruk.
Onjuiste beweringen over de samenstelling van de migratie vertroebelen het debat. In de jaren vóór 2022 was arbeidsmigratie een veelvoud van asielmigratie. Dit jaar zijn het vooral 97 duizend Oekraïense vluchtelingen die de balans doen doorslaan. Maar ook zonder die groep zou het migratiesaldo 102,5 duizend hebben bedragen, ruim 22 duizend méér dan in dezelfde periode van 2021, aldus het CBS.
Werknemers van ASML, Eindhoven. De marktleider op het gebied van geavanceerde chipsmachines draait op de toestroom van internationale werkers. Beeld ASML/Michel de Heer - PowerPictures
Noord-Holland groeit het hardst
Als je kijkt waar de meeste migranten terecht komen, dan spannen Zuid-Holland, Noord-Holland en Noord-Brabant de kroon. Migratiestromen volgen de economische dynamiek. Noord-Holland stelt daar net als in 2021 een negatief binnenlands vertreksaldo tegenover.
Provincies buiten de Randstad laten een binnenlands vestigingsoverschot zien, maar iets lager dan in 2021, toen corona de trek naar buiten versterkte. De natuurlijke bevolkingsaanwas is in zeven provincies al negatief. Zonder immigratie zou de bevolking van Nederland in de eerste negen maanden van het jaar slechts met 2,5 duizend inwoners zijn gegroeid. De natuurlijke bevolkingsaanwas van Nederland zal spoedig negatief zijn.
Immigratie zorgde er in elk geval voor dat elke provincie nog groeide. In relatief opzicht spande Noord-Holland de kroon (na groeiprovincie Flevoland), met een groeipercentage van 1,34 procent tot en met september. Het Nederlandse gemiddelde over de eerste negen maanden was 1,09 procent.
Volgens de woordvoerder van gedeputeerde Cees Loggen (wonen en ruimtelijke ordening) is de groei in Noord-Holland nog nooit zó hoog geweest. ‘Alleen in 1946 groeide de bevolking in Nood-Holland sneller.’
Daar staat tegenover dat de woningbouwproductie in deze provincie op het hoogste niveau is sinds de eeuwwisseling. ‘Ook in de eerste drie kwartalen van 2022 is weer meer gebouwd dan in dezelfde periode in 2021. Maar de bevolkingsgroei in 2022 is zó hoog, dat het eigenlijk onmogelijk is om genoeg woningen te bouwen.’
Noord-Holland heeft een bouwopgave van 184.000 woningen tot 2030, zoals vastgelegd in de woningdeal met het Rijk. Dit vraagt volgens de woordvoerder om een nog veel hogere jaarproductie. Met de problematiek rond stikstof, geluidsnormen en energiecongestie lijkt dat hoogst onwaarschijnlijk, horen we op het provinciehuis.
Minister van immigratie
Het is heel lastig om op korte termijn te reageren op iets dat al heel lang speelt, maakt bijzonder hoogleraar Kremer duidelijk. ‘We hebben niet goed vooruit gekeken. Dat de bevolking zou vergrijzen, wisten we. Ongelukkigerwijs valt dit proces nu met andere crises samen. Niet duidelijk is of dit tot een economische crisis gaat leiden, maar de komende decennia zullen we te maken krijgen met structurele schaarste op de arbeidsmarkt.
Het antwoord kan zijn dat meer mensen aan het arbeidsproces moeten gaan deelnemen, maar ik verwacht daar niet te veel van. We hebben in Nederland al een hoge arbeidsparticipatie. Een andere optie is dat mensen méér uren gaan maken. Dat betekent dat weer meer werknemers in de kinderopvang en ouderenzorg, omdat mensen die nu parttime werken dit vaak combineren met de zorg voor een kind of een ouder.’
De discussie over dat laatste loopt inmiddels. Een derde optie die Kremer oppert is genoegen nemen met economische krimp en minder welvaart. ‘Maar minder welvaart betekent minder welvaart voor iedereen. Het is misschien niet eens zo’n gek idee.’
We kunnen volgens de bijzonder hoogleraar en voorzitter van de Adviesraad Migratie uiteindelijk niet om immigratiebeleid heen. ‘Je moet erover nadenken hoe je zo’n maatschappelijke ontwikkeling begeleidt en omgaat met bijvoorbeeld huishoudensverdunning. De liberalisering van de woningmarkt, de uitverkoop van de woningcorporaties en het beknibbelen op sociale huisvesting hebben niet geholpen. Daarom zitten we nu met grote achterstanden.’ Daarnaast is er volgens Kremer niet onvoldoende nagedacht over flexibele woonvormen die in een behoefte voorzien van veel arbeidsmigranten.
‘Het is belangrijk dat we gaan erkennen dat we een immigratieland zijn.’, stelt Kremers. Dat gebeurt volgens haar onvoldoende. ‘We hebben geen minister van immigratie, enkel een staatssecretaris van asielzaken. Er is geen samenhangende visie op migratie en dus ook niet op integratie.’
Ook op gemeenten rust een verantwoordelijkheid. Kremers: ‘Er wordt makkelijk grond verkocht voor een distributiecentrum, maar er komen niet snel genoeg huizen voor mensen die er moeten werken. Het ministerie van EZK zou daarvoor meer ondersteuning kunnen bieden in onderhandelingen met het bedrijfsleven.’
