Als het kalf verdronken is …

Woningbouw Klimaatadaptatie Landelijk gebied Energietransitie Natuurontwikkeling
Auteur Marcel Bayer

02 oktober 2023 om 21:23, Leestijd ca. 6 minuten

De Balans van de Leefomgeving 2023 van het Planbureau voor de Leefomgeving komt op het juiste moment. In plaats van te wachten op de volgende crisis, is het nu tijd om keuzes te maken voor de langere termijn. Dat vraagt inderdaad om een fundamenteel andere aanpak van de grote maatschappelijke transformaties. Beleid hebben we genoeg, nu knopen doorhakken en uitvoeren.

Met gemak zou je elk commentaar op deze pagina’s op kunnen hangen aan zo’n oudhollands spreekwoord met daarbij een verwijzing naar hoe we omgaan met onze leefomgeving en de ruimte in het algemeen.

Het is al zo vaak gememoreerd hoe we een halve eeuw geleden juist met onze ruimtelijke ordening en het milieubeleid leidend waren in de wereld. Je kunt het je moeilijk voorstellen als je kijkt hoe we tegenwoordig voortdurend op vrijwel alle beleidsterreinen achter de feiten aan lopen. Maar zeker ook als het gaat om ons ruimtegebruik en onze leefomgeving.

Zo kunnen we een aardige boom opzetten over de oorzaken van de huidige woningcrisis, waarbij de een zal benadrukken dat overheid én markt onvoldoende hebben geanticipeerd op wat er aan zat te komen en niet of nauwelijks anticyclisch hebben geïnvesteerd. De ander zal vooral hameren op de belemmerende regelgeving en stapeling van ambities op allerlei gebieden, die het voor ontwikkelaars en bouwers bijkans onmogelijk maken om nog verdienmodellen te maken waarmee ze uitkomen.  

Morele verantwoordelijkheid

De problemen met stikstof waren natuurlijk lang niet zo groot geweest als overheid én markt de alarmerende signalen, die tien-twintig jaar geleden al klonken, serieus hadden genomen en geanticipeerd hadden op de strenge regelgeving die in Brussel was bepaald. 

Het feit dat er momenteel zoveel te doen is over de reststromen van landbouw en industrie, en dan met name in negatieve zin, is net zo goed een illustratie van de struisvogelpolitiek bij, het wordt eentonig, overheid én markt. De effecten van bovenmatig kunstmest- en pesticidengebruik in de landbouw op de waterhuishouding waren genoegzaam bekend, en ook dat er een Kaderrichtlijn Water was. En zouden omgevingsdiensten en beleidsambtenaren milieu echt niets hebben geweten van het voor de gezondheid van mens en dier gevaarlijke afval dat de industrie loosde in lucht en water? En als dat al zo zou zijn geweest, dan hadden ondernemers toch ook een morele verantwoordelijkheid om daar op te wijzen?  

Hetzelfde liedje met de klimaatverandering. Het heeft even geduurd voor we met z’n allen wakker werden en ons realiseerden dat er onomkeerbare beweging is ingezet, waar we zelf in belangrijke mate aan bijdragen. En wie had kunnen bedenken dat er een Europese oorlog voor nodig zou zijn om in versneld tempo en radicaal van de verslaving aan fossiele brandstoffen af te komen?

Dansen op de vulkaan 

Wereldwijd zien we de voorbeelden van extreem natuurgeweld dat gemeenschappen treft, complete dorpen en steden verwoest en zo mensen van huis en haard berooft. Bosbranden, stormen, vloedgolven. Dat zijn uitingen van veranderingen in het klimaat, waar we (nog) geen invloed op hebben. Net als in het geval van aardbevingen. Wel kunnen we onszelf weerbaarder maken door anders te bouwen of op bepaalde plekken helemaal niet meer, maar helemaal voorkomen van al die ellende zal niet lukken.

'Het is dansen op de vulkaan wat we doen: doorgaan met risicovolle activiteiten terwijl we weten wat mogelijke consequenties zijn en we ons daar onvoldoende op voorbereiden'

Dat ligt anders bij voorzienbare risico’s, zoals bouwen in het stroomgebied van rivieren, het insnoeren en verstenen van natuurlijke waterstromen, nederzettingen uitbouwen op of net onder ontboste hellingen, fossiele brandstoffen winnen onder dorpen en steden, óf kwetsbare natuurgebieden.Ondanks de grote risico’s gaan we daarmee door of zijn we heel lang doorgegaan, maar blijkbaar wogen de kosten van af en toe een ‘ontregeling’ van de orde der dingen op tegen het economisch gewin. 

Net zo goed ligt het anders bij de voortgaande intensivering en schaalvergroting van landbouw en veeteelt, de rücksichtsloze kap van tropisch regenwoud, het leegvissen van oceanen en zeeën op een wijze die compleet is losgezongen van het ecologisch evenwicht in de betreffende gebieden. Wereldwijd voelen we nu de effecten. Het is dansen op de vulkaan wat we doen: doorgaan met risicovolle activiteiten terwijl we weten wat mogelijke consequenties zijn en we ons daar onvoldoende op voorbereiden.

Schade en schande

Misschien is het wel menselijk om pas in actie te komen als het niet anders meer kan, als de ramp zich heeft voltrokken. In eigen land blijft de Watersnood van 1953 hét grote afschrikwekkende voorbeeld. De kwetsbaarheid van de dijken en waterkeringen in Zuidwest Nederland was bekend. Er gebeurde pas echt wat toen het kalf letterlijk verdronken was. Zover kwam het niet bij het hoog water in het rivierengebied in 1993 en 1995. Toch was dat het startsein voor de grootste naoorlogse dijkversterkingsoperatie in ons land, gecombineerd met prachtige voorbeelden van meebewegen met de natuurlijke waterlopen met het programma Ruimte voor de Rivier.

We kunnen het dus wel: anticiperen op mogelijke rampzalige gebeurtenissen en crisissituaties, al dan niet het gevolg van menselijk handelen. Toch blijft het voer voor psychologen en sociologen waarom we in het geval van waterdreiging eerder geneigd zijn vroegtijdig actie te ondernemen dan bijvoorbeeld bij een kredietcrisis met het stilvallen van de bouw. Het heeft ongetwijfeld met veiligheid te maken, en met name de directe bedreiging van levens. Althans bij ons in Nederland en grote delen van ons omringend Europa. In andere delen van de wereld hebben ze de luxe niet om te kiezen voor andere woongebieden dan waar de economische activiteit zit. En al helemaal niet de middelen om zich daar voldoende te beschermen tegen natuurgeweld en wat die bedrijvigheid doe met de leefbaarheid.     

Wij hebben die middelen wel. We hebben geld, kennis en ervaring om de grote uitdagingen aan te gaan. Het verknallen van onze kostbare leefomgeving mag dan niet direct levensbedreigend zijn en van het nog langer wachten op een fatsoenlijke en betaalbare woning gaat niemand dood, toch komt er een moment dat de kosten van radicaal ingrijpen in hoe we de dingen doen die we doen, gaan opwegen tegen de kosten van de ontwrichting als we zo doorgaan. Die ontwrichting heeft grote gevolgen voor onze gezondheid – fysiek en mentaal – voor de ecologische basis van het leven, voor de sociale verhoudingen en uiteindelijk ook voor de economie. 

'De Balans van de Leefomgeving 2023 van het Planbureau voor de Leefomgeving komt op het juiste moment'

De Balans van de Leefomgeving 2023 van het Planbureau voor de Leefomgeving komt op het juiste moment. In plaats van te wachten op de volgende crisis, is het nu tijd om keuzes te maken voor de langere termijn. Dat vraagt inderdaad om een fundamenteel andere aanpak van de grote maatschappelijke transformaties. Beleid hebben we genoeg, nu knopen doorhakken en uitvoeren.

 

Gerelateerde Artikelen