Dit interview staat in ROm oktober 2023. ROm is het vakmagazine over ruimtelijke ontwikkeling en de fysieke leefomgeving en gratis voor ambtenaren en bestuurders-politici in dat beleidsdomein. Meld u hier aan voor een abonnement voor het maandelijkse papieren of digitale magazine.
De uitspraak van de Raad van State in de Porthos-zaak, de opslag van afgevangen CO2 uit de havenbedrijvigheid in ondergrondse lege gasvelden, was een tegenvaller voor MOB. Ook al sneuvelde in dezelfde zaak eerder de bouwvrijstelling en komt er geen drempelwaarde voor toekomstige projecten. Maar niet veel later kreeg MOB in de zaak tegen de biomassacentrale van Vattenfalls in de Amsterdamse haven wel gelijk. En zo rijgen zijn zaken tegen de staat en overheden zich aaneen.
Het deert Johan Vollenbroek, in 2008 al geridderd met een koninklijke onderscheiding, geenszins als het een keer tegenzit. Er blijven voldoende zaken over waar MOB de tanden in kan zetten omdat besluiten en procedures juridisch zijn aan te vechten. Het zijn steeds weer dezelfde onvolkomenheden en zoals hij zegt ‘frauduleuze handel en wandel’ van de overheid waar de juristen van MOB op stuiten.
Vollenbroek blijft nog even bij de Porthos-zaak. ‘Eerst wordt een beroep gedaan op de bouwvrijstelling, die door de rechter naar de prullenbak is verwezen. Vervolgens komen ze met een onderzoek door Arcadis, kort voor de zitting aangeleverd, waaruit zou blijken dat de depositie tijdens de bouwfase minimaal is. De extra stikstofdioxine die neerslaat in een aantal natuurgebieden heeft geen significante gevolgen. Die zijn al zodanig naar z’n mallemoer dat een beetje extra niets uitmaakt. De rechter gaat daar in mee. Cynisch toch.’
‘Belabberde’ wetgeving
De wet- en regelgeving biedt dan toch die mogelijkheid? Daar kun je het niet mee eens zijn, maar dan moet de politiek de wet- en regelgeving aanscherpen.
‘Daar heb je een punt. Toch is het ook zaak dat je de wetgeving die er is naar behoren toepast. De Vogelrichtlijn stamt uit 1979, de Habitatrichtlijn uit 1992. Dat is Europese regelgeving, die wij veel scherper in onze natuurbeschermingswetgeving hadden moeten verankeren. Keer op keer baseren wij op ons Artikel 6, lid 2 en 3 van de Habitatrichtlijn, waarin staat dat je als overheid passende maatregelen neemt om ervoor te zorgen dat de kwaliteit van de natuurlijke habitats niet verslechtert. Als we dat hadden gedaan hadden we nu niet met die stikstofimpasse gezeten.’
Verantwoordelijke bewindspersonen komen telkens met ondeugdelijke juridische constructies, die we dan weer lekschieten
‘In plaats daarvan komen de verantwoordelijke bewindspersonen elke keer weer met ondeugdelijke constructies, die we makkelijk kunnen lekschieten. Zoals het Programma Aanpak Stikstof – PAS – van 2015. Wij hebben daar toen twintig pagina’s aan inspraaknotities bij ingebracht. Er is niets mee gedaan, totdat het Europese Hof in november 2018 en in navolging daarvan de Raad van State, met grotendeels dezelfde argumenten, het PAS van tafel veegde.
Het kan toch niet zo zijn dat verantwoordelijke beleidsambtenaren op de diverse ministeries zo dom zijn dat ze hun bewindspersonen niet op die onvolkomenheden wijzen?
‘Dat denk ik ook niet. Mijn broer Frans en ik lopen lang genoeg mee in deze wereld om te weten dat er heel veel goede ambtenaren bij ministeries, provincies en gemeenten zitten. Maar ze moeten werken met ondeugdelijke politieke besluiten. Je kunt het hebben over het functioneren van omgevingsdiensten, over de onvolkomenheden bij vergunningverlening en handhaving. Ook op dat terrein kan er veel verbeteren. Maar het is écht puur de politiek die ons land in deze problemen heeft gebracht. Henk Bleker (staatssecretaris 2010-2012 voor onder meer landbouw en innovatie; initiatiefnemer voor het PAS, red.) gaf dat later gewoon toe. “We hebben er toch voor gezorgd dat een paar honderd megastallen een vergunning kregen.” Die man heeft er in hoogst eigen persoon voor gezorgd dat de boel zo verder uit de hand kon lopen.’
Ruim baan voor het bedrijfsleven
Wat zit er dan achter die politieke keuzes?
‘Sinds de jaren negentig van de vorige eeuw is het ruim baan voor het bedrijfsleven, de sterke concurrentiepositie van de Nederlandse economie is heilig, de natuur – en ik durf te zeggen de gezondheid van de mensen – is daaraan ondergeschikt. De ontmanteling van het milieubeleid op rijksniveau, met het opheffen van het ministerie van VROM, heeft dat neoliberale beleid mogelijk gemaakt. Daarna is het bergafwaarts gegaan met onze zorg voor onze natuurlijke leefomgeving. Nederland zakte van koploper op het gebied van milieubeleid naar de achterhoede in Europa.
Ik heb veel advieswerk in het buitenland gedaan: Midden-Oosten, Jordanië, Zuid-Amerika en verschillende landen in Oost-Europa. In Jordanië heb ik geholpen om een vergunningen- en handhavingssysteem op te zetten. In Hongarije heb ik bijna drie jaar op het milieuministerie gewerkt. Ze deden daar heel erg hun best om een degelijk milieubeleid op te zetten, gebaseerd op de Europese richtlijnen. Je zagen de resultaten daarvan, terwijl Nederland stilstond. Gewoon een kwestie van andere prioriteiten en aan de leiband lopen van de belangengroepen uit het bedrijfsleven’
De politiek en het bestuur lopen aan de leiband van het bedrijfsleven
Hoe bedoelt u?
‘Heel simpel. De ene keer is het de bouwsector, die hard heeft gelobbyd voor de bouwvrijstelling. De ander keer is het de landbouwsector. Die wordt continue bediend met vrijstellingen, ontheffingen en subsidies. Al die maatregelen de afgelopen decennia zijn gericht geweest op het kunnen doorgroeien, of het nou ging om technische aanpassingen in de bedrijfsvoering of juridische foefjes. Ik zeg weleens: we leven in een boerenkalifaat. Hoe kan het anders dat een sector die net anderhalf procent van het bruto binnenlands product levert het land maatschappelijk en politiek zo kan knevelen en op slot kan zetten? Het is de enige economische sector met een eigen ministerie. Te gek voor woorden. Het kabinet heeft decennialang aan de leiband van die sector gelopen en zelfs de Eerste Kamer doet niet waar ze volgens de Grondwet voor is. Die had namelijk al veel eerder moeten aangeven dat de wet- en regelgeving niet deugdelijk is. Het PAS is een voorbeeld. Het laatste voorbeeld is de bouwvrijstelling in de Wsn (Wet stikstofreductie en natuurverbetering uit 2021, red.). Ondanks het negatieve advies van de Raad van State is de Eerste Kamer akkoord gegaan met de bezwering van minister Hugo de Jonge dat die bouwvrijstelling overeind zou blijven. Nou, mooi niet.’
Tijdsverspilling
‘Ik vergeet nog de industrie. Die is minstens zo vervuilend als de agrarische sector en wordt door de overheid het hand boven het hoofd gehouden. Neem Porthos, een initiatief van Havenbedrijf Rotterdam, Energie Beheer Nederland en Gasunie, met de overheid als aandeelhouder. Voor de CO2-opslag van grote multinationals als Shell en Exxon is 2,1 miljard euro subsidie beschikbaar. Ze zouden gek zijn als ze niet meededen. Terwijl toch al zo’n dertig jaar in Europa is vastgelegd dat het principe van de vervuiler betaalt uitgangspunt is bij milieubeleid, doet ons kabinet het tegenovergestelde. Hoe is het mogelijk dat de Tweede Kamer daarmee akkoord gaat en de belastingbetaler miljarden euro’s laat ophoesten voor het afval waar die multinationals verantwoordelijk voor zijn?
Tata Steel IJmuiden. Vollenbroek: 'Met name met de cokesgasovens gaat het helemaal mis. Die zijn 50 jaar oud en tot op de draad versleten. De staalfabriek geldt als een van de modernste van Europa is, maar het deel waar de cokes wordt geproduceerd, is sterk verouderd. Een brakke zooi, slecht onderhouden, die sterk kankerverwekkende metalen uitstoot en die allang vervangen had kunnen zijn door moderne technologie.’ Beeld iStock
Tata Steel in IJmuiden is een ander voorbeeld. We zitten als MOB al heel lang op dat dossier, in eerste instantie niet vanwege de CO2 of stikstof, maar vanwege de kankerverwekkende stoffen die ze produceren en in de omgeving laten neerslaan. Keer op keer hebben ze van de rechter, zelfs in hoogste instantie, opdracht gekregen om maatregelen te nemen. Zelf kreeg ik in 2008 te horen dat ze serieus aan de gang zouden gaan met het waterstofprocédé om de noodzakelijke energie op te wekken voor de staalproductie. Daarom hebben we ze ook een tijdje met rust gelaten. Totdat de Dorpsraad Wijk aan Zee twee jaar geleden een beroep op ons deed: “Johan, je moet komen. Het is zo’n puinhoop hier.” Met name met de cokesgasovens gaat het helemaal mis. Die zijn 50 jaar oud en tot op de draad versleten. De staalfabriek geldt als een van de modernste van Europa is, maar het deel waar de cokes wordt geproduceerd, is sterk verouderd. Een brakke zooi, slecht onderhouden, die sterk kankerverwekkende metalen uitstoot en die allang vervangen had kunnen zijn door moderne technologie.’
Johan, je moet komen. Het is zo’n puinhoop hier
Nu wordt er, mede door de maatschappelijke druk, eindelijk geïnvesteerd. U zegt dat dat veel eerder had gemoeten.
‘Hoezo wordt er geïnvesteerd? Nog niets van gezien. Vijftien jaar is verspild, terwijl de Indiase eigenaren van het bedrijf sinds die tijd ongeveer 20 miljard euro winst grotendeels hebben weggesluisd. Er is nul komma nul belasting over betaald door het manipuleren van in- en verkoopprijzen. En nu moet de burger de knip trekken? Hoezo vervuiler betaalt? De vervuiler wordt beloond door de fossiele Mark R.’
Concurrentiepositie
Meestal hoor je het argument dat we onszelf als BV Nederland uit de markt prijzen als we internationale bedrijven zulke hoge eisen opleggen. Het gaat per slot van rekening ook om werkgelegenheid.
‘Onzin. We hebben in dit land heel veel bedrijven met veel innovatie en weinig tot geen milieu-impact. Kijk wat ze bij ASML doen, in de regio Eindhoven. Een geweldig bedrijf, dat in de regio veel banen genereert en met heel veel toegevoegde waarde met een beperkte milieu-impact.
En laat je niets op de mouw spelden als het gaat om het terugtrekken van industriële activiteiten uit Nederland. Shell kan het hoofdkantoor naar Londen halen, maar ze gaan de raffinaderij in Pernis heus niet verplaatsen.’
Maar we hebben wel staal nodig voor heel veel dragende constructies en Tata geldt als een van de modernste staalproducenten. Anders gaat de productie naar een land waar de milieuregels nog minder scherp zijn.
‘Dat valt nog te bezien. Als het echt zo’n modern, innovatief bedrijf is, waarom zijn de Zweden er dan niet ingestapt? Ze hebben daar een enorme voorsprong als het gaat om schoner staal produceren, onder meer met waterkracht en ze zijn bezig met waterstoftechnologie. Die wilden die ouwe meuk van Tata helemaal niet hebben.
Ik heb een hard hoofd in de haalbaarheid van waterstof om schone energie voor Tata mee te maken. Daar heb je zo ontzettend veel duurzame stroom voor nodig. Dat kan hier alleen met draconische subsidies.’
Strategische keuzes
U zegt dus dat we fundamentele keuzes moeten maken in wat we hier nog wel en niet doen?
‘Zeker. Voor duurzame staalproductie liggen andere locaties in Europa meer voor de hand: in de Scandinavische landen, waar je de grondstoffen hebt, en in Zuid-Europa, waar je veel meer duurzame energie kunt opwekken. Maar niet rond de Noordzee. Het is niet voor niets dat aluminiumfabrikanten naar IJsland trekken, waar de bevolking overigens ook in opstand komt tegen de gevolgen voor de natuur.
Johan Remkes heeft het zo mooi verwoord in zijn stikstofrapport: niet alles kan in dit land. We kunnen niet de tweede voedselexporteur van de wereld zijn, de tweede luchthaven van Europa hebben, het grootse petrochemische complex en staalindustrie hebben zonder dat dit ten koste gaat van de natuur en onze gezondheid.’
We doen wat de overheid nalaat: opkomen voor de natuur
Het is een hele kluif om alle bedrijvigheid en activiteiten in Nederland aan de kaak te stellen die volgens u hier niet meer thuishoren. Hoe bepaalt u welke zaken u oppakt?
Glimlachend. ‘Dat doen we heel strategisch. We hebben een aantal goede juristen in huis, gespecialiseerd in cruciale sectoren als de industrie, de luchtvaart, landbouw en veeteelt. Zij houden alle berichten bij op bijvoorbeeld www.overheid.nl. Wij kijken naar de impact die vergunningen hebben op de natuur en de volksgezondheid, maar ook naar de aandacht die zo’n zaak vervolgens krijgt. Zo kwamen we erachter dat Schiphol helemaal geen natuurvergunning bleek te hebben. Dat komt natuurlijk wel binnen. En ook de aandacht die onze zaak tegen de vergunning voor de Formule 1-races in Zandvoort kreeg. We hebben op zich niets tegen autoracen, maar waarom moet dat in een kwetsbaar natuurgebied?
We doen niet alles zelf en werken veel samen met andere groepen die opkomen voor de natuur en hun gezondheid. En waar mogelijk sluiten we deals met de bedrijven die we op de korrel hebben. Dat zijn er zo’n tien. Tata Steel hoorde daar dus bij, maar daar procederen we nu toch tegen. Met Olam Cocoa, een van de grootste cacaoproducenten ter wereld, hebben we net een deal gesloten dat ze de ammoniakemissie met 98 procent gaan reduceren.’
Dat voorkomt procedures?
‘Ja, we hadden al een paar bezwaarprocedures lopen, die eerder waren afgewezen maar door de rechter werden we in het gelijk gesteld. Toen wilden ze wel praten. We hebben afspraken gemaakt die nu verder worden uitgewerkt. De omgevingsdienst zit erbij. Die moet het allemaal opschrijven.’
Daarmee zit u wel heel nadrukkelijk op de stoel van politiek en bestuur. Waarom voelt u zich zo geroepen om die politiek daarop te wijzen en de verschillende overheden op hun beleid aan te spreken?
‘We doen dat zelf en samen met anderen die dat ook doen, om de natuur een stem te geven. De overheid heeft de verantwoordelijkheid en de plicht om dit te doen, maar doet het onvoldoende. CO2, stikstof, glyfosaat, pfas en al die andere troep die ongehinderd in ons ecosysteem terechtkomt. Het is gewoon een puinhoop in Nederland. En niemand die er iets aan doet. Ik heb zelf uit de mond van premier Mark Rutte gehoord, toen ik hem en minister Carola Schouten sprak net voor de coronacrisis in het Catshuis: hij gaat het stikstofprobleem niet oplossen. Dat kost hem te veel stemmen. Hij laat het over aan de lagere overheden en de sectoren zelf. Nou, je ziet wat er vervolgens gebeurt.
Op onze website staat een brief aan de koning, waarin we de woorden aanhalen die koningin Beatrix toentertijd heeft uitgesproken: “De zachte stemmen verdienen het ook om gehoord te worden.”
Op onze website staat een brief aan de koning, waarin we de woorden aanhalen die koningin Beatrix toentertijd heeft uitgesproken: “De zachte stemmen verdienen het ook om gehoord te worden.” Daarom doen wij wat de overheid nalaat, want de natuur is gewoon een ondergeschoven kindje. Je kunt dan wel een paar miljoen euro steken in het verbeteren van de vogelstand, maar daarmee krijg je de grutto niet terug. Die eet geen euro’s, die heeft een gezonde habitat nodig. Net als wijzelf.’
