Metaalbedrijf Bronswerk was in de jaren 60 de grootste werkgever in Amersfoort. Het kantoor werd in 1999 gerenoveerd en huisvest nu kantoren en winkels. De rest van het bedrijf is verdwenen. Beeld Sjoerd Hekking
Door Sjoerd Hekking en Luuk Oost, bestuursleden van SIESTA (Stichting Industrieel Erfgoed in de Stad Amersfoort)
Dit is de ingekorte versie van het artikel in ROm april 2024. ROm is het vakmagazine over ruimtelijke ontwikkeling en de fysieke leefomgeving en gratis voor ambtenaren en bestuurders-politici in dat beleidsdomein. Meld u hier aan voor een abonnement voor het maandelijkse papieren of digitale magazine.
De afgelopen twintig jaar heeft Amersfoort een aardige reputatie opgebouwd door behoud en herontwikkeling van industrieel erfgoed. Aan de noordkant van Amersfoort Centraal is de Wagenwerkplaats, voormalige herstelplaats van de Hollandsche IJzeren Spoorweg Maatschappij (HIJSM), nog steeds in ontwikkeling. Mede dankzij de actieve betrokkenheid van bewoners uit het Soesterkwartier konden de markante werkplaatsgebouwen behouden blijven en heeft het gebied een speciale plek in de stedelijke plannen van de gemeente.
Direct aan de binnenstad grenzend aan de Eem, vormt De Nieuwe Stad een ander herkenbaar voormalig industrieel kwartier. De Erdal/Prodentfabriek uit de jaren dertig van de vorige eeuw is het middelpunt van een inmiddels bedrijvig deel van de stad. Nu liggen er plannen voor grootschalige woningbouw in industrieterrein Isselt, ook aan de Eem. Het is volgens SIESTA (Stichting Industrieel Erfgoed in de stad Amersfoort), die zich al twintig jaar beijvert voor behoud en ontwikkeling van industrieel erfgoed, zaak om de industriële artefacten een plek en daarmee de nieuwe woongebieden van een vliegende start en een eigen identiteit te voorzien.
Kaart van Amersfoort-West met bedrijventerrein Isselt.
Monumentenzorg is een te beperkt begrip
Het is verleidelijk om erfgoed als een kwestie van mooi of lelijk te beschouwen. Maar de zaak ligt ingewikkelder. Het kost bijvoorbeeld weinig moeite om de waarde van de karakteristieke villabouw in het Amersfoortse Bergkwartier te zien. Het wekt weinig verwondering dat dit deel van de stad, zo’n slordige tweehonderd hectare, bescherming geniet van Monumentenzorg. Dat heeft te maken met de architectuur, de ligging in het groen, de ontstaansgeschiedenis en het ensemble van het Bergkwartier. Zo kunnen we ook begrijpen dat delen van de binnenstad onder bescherming van Monumentenzorg staan. Dit vanuit de gedachte dat bewaarde stedelijke historie bijdraagt aan het karakter en de identiteit van een stad, de kwaliteit van leven aldaar en de trots van de bewoners.
Industriële artefacten maken, evenals monumentale woningen, kerken, kloosters, ook deel uit van ons erfgoed. Toch kan een doorsnee bedrijventerrein niet tippen aan de pastorale idyllische beelden van het Bergkwartier in Amersfoort. Niet bij iedereen schiet de esthetische polsslag omhoog bij het zien van schoorstenen, transformatorhuisjes, rails, laad- en loskades. Een bedrijventerrein staat niet bekend om de esthetische diepgang. De bebouwing is extensief en er is veel ruimte voor verkeer. De bebouwing heeft geen opsmuk en is functioneel. Een bedrijventerrein is een maatpak. Gebruik en bebouwing passen precies.
Bij dit type erfgoed schiet de traditionele Monumentenzorg snel tekort. Die klassieke Monumentenzorg richt zich soms te gemakkelijk op “behoud van het plaatje”. Dat dient, enigszins oneerbiedig gezegd, het rek met ansichtkaarten in de toeristische winkels. SIESTA bepleit een ander perspectief. Wij gaan meer uit van de planning van erfgoed waarbij in brede zin, voor bewoners, (ex-)werknemers, bedrijven, recht wordt gedaan aan het omvattende verleden van de stad.
Insteekhaven. Beeld Robert Verspui Photography
Industrieterrein Isselt binnen bereik van het centrum
Met zijn 189 hectare is industrieterrein Isselt net iets kleiner dan het Bergkwartier maar verder gaat elke vergelijking mank. Na de aanleg van de Amsterdamseweg tussen 1952 en 1962 kwam ten noorden hiervan, en doorlopend tot de Eem, dit bedrijventerrein tot ontwikkeling. Toen halverwege de jaren tachtig van de vorige eeuw de noodzaak ontstond om het stadscentrum te vergroten, bleek Isselt, en zeker de “Kop” daarvan, verrassend dicht bij het stadshart te liggen. Dat maakt dit gebied aantrekkelijk voor aan het centrum gerelateerde functies en voor woningbouw.
De traditionele aan de Eem gesitueerde industrie verliet de stad of had behoefte aan grotere en beter bereikbare kavels elders in de stad. Het stadscentrum had meer lucht en dus ruimte nodig. Er was behoefte aan een tweede stadscentrum om de druk op de historische binnenstad te verlichten. Het lag in de Amersfoortse situatie voor de hand dat gekeken werd naar de industriegebieden in transitie nabij de Koppelpoort en langs de Eem. En zo ontstond pal naast de Koppelpoort het Eemplein en kreeg “De Nieuwe Stad” vorm. Daarmee kwam Isselt binnen handbereik.
Het industriële verleden hoeft niet verstopt te worden
De industrie trok zich in stapjes terug terwijl stedelijke functies oprukten langs de Eem. En dat leidde rondom wat nu De Nieuwe Stad is, tot confrontaties. Er is geknokt voor behoud van industrieel erfgoed. Deels is dat gelukt. De Nieuwe Stad draagt sporen van dat industriële verleden. Zij zal zich in de rap naderende, steeds verdergaande transitie, schrap moeten zetten om die artefacten zichtbaar te laten blijven te midden van een nieuwe woningbouwopgave van zo’n achthonderd woningen. Dus ja, over voormalige opslagloodsen, die inmiddels gemeentelijke monument zijn, wordt straks heen gebouwd. Er komen nieuwe oriëntatiepunten in het gebied, wandelroutes worden gecreëerd. Het karakteristieke Erdal/Prodent-gebouw blijft behouden, maar de kantoorvleugel langs de Brabantsestraat zal worden verhoogd.
Markante bebebouwing en artefacten op bedrijventerrein Isselt, Amersfoort. Trafohuisje Geldersestraat uit 1937, Muur Nijverheidsweg-Noord en ROVA-dienstwoningen uit 1964. Beeld Sjoerd Hekking
Industrieel erfgoed actief inzetten
SIESTA kan begrip opbrengen voor de bouwopgave in Amersfoort. Maar er zijn mogelijkheden om op onorthodoxe, creatieve wijze elementen van het industriële verleden te behouden of terug te laten keren in de plannen. Waarom niet straatpatronen, contouren van vroegere bedrijven, in het platte vlak of zelfs driedimensionaal – bijvoorbeeld als vereenvoudigd skelet van een voormalig gebouw – laten terugkeren op plekken met een industrieel verleden? Bedrijfsnamen en geschilderde reclameslogans op gevels kunnen een associatie met het verleden oproepen. Het industriële verleden hoeft niet verstopt te worden.
Inmiddels is de planvorming voor het eerste deel van Isselt, de zogenaamde Kop van Isselt, al begonnen. En SIESTA is er niet gerust op dat wezenlijke industriële elementen, zoals een bijzonder gemetselde erfafscheiding, een trafohuisje, werkplaats van de afvalverwerking en voormalige dienstwoningen de plannen ongeschonden gaan doorstaan.
SIESTA pleit voor behoud van de voormalige werkplaats en dienstwoningen, opname van de bijzonder gemetselde muur in de plannen en zou graag zien dat de oorspronkelijk Stamlijn, een spoorverbinding naar de verderop gelegen insteekhaven, in de nieuwe infrastructuur zichtbaar wordt aangebracht. Naar onze mening is het goed mogelijk oude elementen, of het nu infrastructuur is, of bedrijfsnamen, of verbeeldingen van voormalige bedrijfspanden, actief op te nemen in de plannen. Daarmee is er niet alleen sprake van bescherming maar ook van “terugbrengoperaties” die bijdragen aan de identiteit van het gebied.
Gouden driehoek
Na de Kop verschuift de planvorming naar het klassiek opgezet bedrijventerrein Isselt. Met een hoge omloopsnelheid van gebouwen, royale ontsluiting en extensief gebruik. Bijna met het pincet moeten we de elementen uit het gebied lichten die de toekomstige gebiedsontwikkeling kunnen dragen. SIESTA bepleit dat het ruwe casco van dit bedrijventerrein behouden blijft.
Restant van de Stamlijn. Beeld Sjoerd Hekking
Waar bestaat dat casco dan uit? Wat is er zo karakteristiek om te behouden? De insteekhaven, een enorme zwaaikom, aan de Eem is zo’n element. SIESTA heeft een “Gouden Driehoek” op het industrieterrein ontdekt. Aan de basis van de driehoek, inmiddels beschermd en absoluut iconisch, ligt kantoorgebouw Refläkt, uit de jaren zeventig van de vorige eeuw. Dit gebouw torent hoog en glimmend boven zijn omgeving uit.
Mits goed gekozen en juist ingezet, draagt industrieel erfgoed wezenlijk bij aan gebiedsontwikkeling
Maar in diezelfde driehoek treffen we drie bedrijfsgebouwen aan, voorheen van het regionale werkvoorzieningsschap. Dat was een samenwerking van gemeenten met als doel om werknemers met enige afstand tot de arbeidsmarkt van een veilige werkomgeving te voorzien. De toenmalige directeur gaf vooraanstaande architecten de opdracht om de drie gebouwen met elkaar te verbinden, zodat de aanstaande werknemers een functionele en veilige werkomgeving kregen. De gebouwen De Nijverheid (1984) , De Brandaen (1988) en De Stapsteen (1989) zijn in hun doel verbonden, maar in de architectuur totaal verschillend. De betrokken architectenbureaus waren Architecten Kollektief Heijdenrijk, Alberts en Van Huut en Office for Metropolitan Architecture (OMA). Dat levert een bont geschakeerde Gouden Driehoek op. Het is nauwelijks voorstelbaar dat de planvorming geen rekening houdt met dit historisch waardevolle casco, nauw verbonden met het collectieve geheugen van de stad. Zo zijn er meer industriële elementen aan te wijzen die de gebiedsontwikkeling van Isselt kunnen steunen.
Industrieel erfgoed robuust benutten
De noodzakelijke woningbouw zal in Amersfoort onvermijdelijk gebieden betreden met een industrieel verleden. Die voormalige industrieterreinen met hun gebouwen zijn best wel weerbarstig. Ze laten zich niet zo gemakkelijk vangen in een monumentenlijst. Dat ligt voor het hierboven gememoreerde Bergkwartier anders. Daar staat bij wijze van spreken op elke straathoek in kapitalen, DIT IS MONUMENTAAL. Anderzijds, elke keuze voor te behouden erfgoed wordt gedreven door politieke opvattingen en, groot woord, ideologische voorkeuren.
Industrieel erfgoed in brede zin, inclusief firmanamen, borden en infrastructuur appelleert ook aan historisch besef, en niet alleen bij voormalige werkgevers en werknemers. Industrieel erfgoed straalt doelmatigheid en functionaliteit uit en maakt onderdeel uit van het verleden van Amersfoort. Niet alles hoeft behouden te blijven. Mits goed gekozen en juist ingezet, draagt industrieel erfgoed wezenlijk bij aan gebiedsontwikkeling. We gaan nog verder. Wij menen dat met durf ook oude, inmiddels verdwenen industriële artefacten kunnen worden teruggeplaatst of opgepoetst. Dan kan werkelijk worden gesproken van erfgoedplanning en niet alleen over monumentenzorg.
