De Koopmanspolder in Andijk. De combinatie van aanwijzing als onderdeel van de Ecologische Hoofdstructuur, met de lokale invulling van NbS leidde tot een succesvol resultaat. Beeld Sverre van Klaveren
Door Shannen Dill, Sverre van Klaveren, Daan Verstand
Shannen Dill MSc en Sverre van Klaveren MSc zijn allebei onderzoeker Nature Based Solutions. Daan Verstand MSc is onderzoeker Klimaatadaptatie in landelijk gebied. Alle drie zijn ze werkzaam bij WUR.
Ga er maar aan staan: een visie maken voor hoe de gemeente, de provincie of – nog ingewikkelder – heel Nederland er over pakweg drie decennia uit moet ziet. Complexiteit ten top: veel uiteenlopende belangen, nog meer visies en ideeën, terwijl de urgente opgaven zich nu al opstapelen en voorrang hebben. Toch moeten alle gemeenten en provincies in 2027 een omgevingsvisie hebben. Daar wordt natuurlijk volop aan gewerkt. Het zou slim zijn om in die visies voor de toekomst direct nature-based solutions (NbS) als optie mee te nemen. “Natuurmaatregelen” of “natuurlijke oplossingen” dus. Niets ver-van-mijn-bed en geneuzel over de verre toekomst, het gebeurt nu al.
Dit artikel staat in ROmagazine juli 2024. ROm is het vakmagazine over ruimtelijke ontwikkeling en de fysieke leefomgeving en gratis voor ambtenaren en bestuurders-politici in dat beleidsdomein. Voor informatie over abonnementen klik hier.
Met natuurlijke oplossingen bedoelen we de mogelijkheden om het natuurlijke systeem in te zetten bij maatschappelijke opgaven. Dat is een dynamisch geheel van heel veel verschillende onderdelen. Hoogteverschillen, de bodem, de ondergrond en het watersysteem beïnvloeden elkaar continu. Samen bepaalt dit hoe het landschap er op een bepaalde plek uitziet. En welke planten en dieren er leven. Bij natuurlijke oplossingen maakt je gebruik van diensten die de natuur levert. En dan op zo’n manier, dat die natuur erbij gedijt en floreert. Kortom, deze oplossingen hebben een wederzijds voordeel – de mens én de natuur worden er beter van.
Toekomstbestendig
Natuurlijke oplossingen maken Nederland toekomstbestendig. Meebewegen met het natuurlijk systeem is nu eenmaal krachtiger dan ertegen vechten. Je lost meerdere problemen tegelijkertijd op, voorkomt schade en bespaart een hoop geld. Uit wetenschappelijk onderzoek blijkt zelfs dat als we natuurlijke oplossingen op wereldwijde schaal inzetten ze voor 37 procent kunnen bijdragen aan het behalen van de doelen uit het Klimaatakkoord van Parijs (Griscom et al, 2017). Door met natuurlijke oplossingen te werken, kunnen we ons bovendien beter aanpassen aan klimaatverandering.
De natuur niet naar je hand zetten, maar juist meebewegen
Om meteen maar een mogelijk misverstand uit de wereld te helpen: natuurlijke oplossingen staan niet haaks op technische innovaties. Integendeel. Neem de Marker Wadden. Deze eilanden zijn aangelegd met baggerschepen, maar dragen nu bij aan verschillende natuurwaarden. Vogelaars kijken er hun ogen uit. Ook bij de Leuvenumse beek op de Veluwe is men bezig geweest met grote machines. Door zand op de beekbodem te storten en houtpakketten toe te voegen, is de beekbodem dertig centimeter hoger komen te liggen. De beek overstroomt daardoor vaker en dat is goed voor het waterleven en de biodiversiteit langs de oevers. Het verschil is dat je bij natuurlijke oplossingen de techniek zorgvuldig toepast: zo veel als nodig, maar niet met de intentie om het natuurlijke systeem te overstemmen. Doel is om de natuur en haar dynamiek een zetje te geven.
De Hondsbossche Duinen. Ook dit nieuw aangelegde duinlandschap beschermt Nederland tegen de stijgende zeespiegel, maar dan met de natuur, bodem en ondergrond – in plaats van met beton. Beeld iStock.com
De natuur doet het werk
Natuurlijke oplossingen zijn altijd dynamisch. Leg je een dijk aan, dan blijft die dijk altijd hetzelfde. Je moet hem natuurlijk onderhouden – maar het bouwwerk verplaatst of verandert niet. Met een natuurlijke oplossing, zoals bij de Hondsbossche Duinen, zorg je voor beweging. Ook dit nieuw aangelegde duinlandschap beschermt Nederland tegen de stijgende zeespiegel, maar dan met de natuur, bodem en ondergrond – in plaats van met beton. Als de zee hoger komt te liggen, blaast de wind het aangespoelde zand weer de duinen in, waardoor die vanzelf worden opgehoogd. Met speciale baggerschepen spuit of stort men regelmatig extra zand. Deze natuurlijke oplossing is dus steeds in beweging. Door de ruimte te geven aan de natuurlijke processen doen zij het grootste deel van het werk. Zo creëren we veerkracht.
Projecten op de kaart
Ook de rijksoverheid erkent het nut van natuurlijke oplossingen. De komende tien jaar investeert het kabinet 110 miljoen euro in Kennis- en innovatieprogramma NL2120; een groot samenwerkingsverband tussen overheden, universiteiten en hogescholen, maatschappelijke organisaties en bedrijven, met als doel veel nieuwe kennis rondom nature-based solutions op te doen én in praktijk te brengen. We gaan dus op veel grotere schaal aan de slag met natuurlijke oplossingen, wat kosten bespaart en zorgt voor brede welvaart.
Op dit moment liggen de kennis en ervaring rondom natuurlijke oplossingen vooral bij losse initiatieven. De investering van het Rijk is dan ook hard nodig om deze aanpak naar een hoger plan te tillen. Maar hoewel natuurlijke oplossingen nog niet de standaard zijn, gebeurt er al van alles.
Om deze aanpak naar een hoger plan te tillen, is rijksgeld nodig
Maak je een rondreis door Nederland, dan kom je overal natuurlijke oplossingen tegen. In samenwerking met platform NatureToday brengen onderzoekers van Wageningen University & Research (WUR) die praktijkvoorbeelden in kaart. Van buurttuinen en groene wijken tot ecodorpen, natuurlijke waterzuivering en waterbuffers van vele hectares groot. Inmiddels is er ook een NbS-catalogus samengesteld. In deze digitale brochure verdelen we de verschillende natuurlijke oplossingen over tien categorieën, zoals natuurlijke kustverdediging, vernatten en biobased bouwen. Per thema noemen we een aantal Nederlandse voorbeelden.
Neem de Koopmanspolder bij Andijk (Noord-Holland) met zijn ruige grasland en volop ruimte voor water. Wanneer het lang en veel regent, kan deze achtoever overtollig IJsselmeerwater opvangen. Water loopt via een buis de polder in, waar het gefilterd wordt door de watervegetatie en een habitat biedt voor paaiende vissen. Een buisvijzel pompt het water aan de andere kant visvriendelijk weer het IJsselmeer in.
De realisatie van de Koopmanspolder duurde nagenoeg twee decennia na de publicatie van het originele idee. De combinatie van aanwijzing als onderdeel van de Ecologische Hoofdstructuur, met de lokale invulling van NbS leidde tot een succesvol resultaat. De betrokkenheid van lokale inwoners en de bundeling van kennis en expertise was essentieel, maar zonder beleid, facilitering en financiële bijdrage vanuit Rijk, provincie en waterschap was de Koopmanspolder nooit een natuurgebied geworden.
Liever een schaal groter? Neem dan inspiratie uit de Grensmaas, het grootste rivierproject in uitvoering in Nederland. De koppeling tussen natuur en grindwinning is een van de bijzondere kenmerken van dit project. Om dit mogelijk te maken is een manier van grindwinning toegepast, waarbij alleen oppervlakkig grind wordt gewonnen en de toplaag opnieuw gebruikt. Een voorwaarde hierbij is dat er genoeg grind en nutriënten beschikbaar blijven voor de rivier om haar dynamiek te behouden. Kaders en regels kunnen daarbij zowel stimuleren als knellen: enerzijds creëert het belang om aan een waterveiligheidsnorm te voldoen actiebereidheid bij overheidspartijen, maar anderzijds bemoeilijkt de norm ook om diverse baten af te wegen, wanneer niet afgeweken kan worden. Juist de win-winsituatie, waarbij oplossingen bijdragen aan meerdere ambities, leidde hier tot succes.
Voedselbos Eerbeek. Beeld Sverre van Klaveren
Laagdrempelige oplossingen
Natuurlijke oplossingen zijn er in alle soorten en maten en voor veel verschillende vraagstukken. Zo vind je in heel Nederland tientallen voedselbossen, van Leiden tot Schijndel, van Venlo tot Dronten. Dit zijn door de mens ontworpen ecosystemen, die lijken op een natuurlijk bos. Er groeien volop eetbare gewassen én er is ruimte om in je vrije tijd te genieten van het buitenleven.
In een voedselbos gaat het om de balans tussen soorten planten en dieren. Men schept de juiste omstandigheden en laat vervolgens de natuur haar werk doen. Tot nu toe zijn voedselbossen vrijwel altijd opgezet door enthousiaste particulieren. Kies je voor natuurlijke oplossingen om bijvoorbeeld het Nederlandse waterprobleem op te lossen, dan kijk je eerst naar het grotere plaatje. Waardoor worden de overstromingen veroorzaakt? Hoe werkt het bodem-watersysteem in een bepaald gebied? Vervolgens kunnen natuurlijke oplossingen bestaan uit verschillende interventies die elkaar versterken. Iedereen kan iets doen: burgers, gemeenten, waterschappen, bedrijven en internationale samenwerking.
Een paar gangbare natuurlijke oplossingen staan in het kader.
Beproefde praktijken met natuurlijke oplossingen
Tegelwippen. Burgers vervangen tegels in hun tuin door groen. Door dit “tegelwippen” houdt de bodem meer water vast in droge tijden. Regent het juist veel, dan infiltreert het water makkelijker in de ondergrond. ’s Zomers houden bomen de omgeving lekker koel. En vogels, insecten en andere dieren zijn maar wat blij met dat extra groen. Mensen trouwens ook: een groenere buurt draagt bij aan de mentale gezondheid van inwoners.
Wadi’s. Gemeenten leggen in wijken wadi’s aan: lagergelegen groengreppels, die regenwater infiltreren in de bodem. Zo’n wadi (of bioswale in vaktaal) is een buffergebied. Valt er een flinke bui, dan vangt de wadi het overtollige water op. Dat water zakt snel de grond in: binnen 24 uur is de wadi alweer droog. De rest van de tijd fungeert de wadi bijvoorbeeld als speeltuin voor kinderen.
Groen-blauwe daken. Bedrijven leggen groen-blauwe daken aan, zowel op woonhuizen als bedrijfspanden. Zulke daken vangen water op: ze verminderen daarmee de wateroverlast én houden de gebouwen ’s zomers lekker koel. Bovendien groeien er planten die voedsel en onderdak bieden aan bijen, vlinders en andere insecten. Gemeenten stimuleren de aanleg van groen-blauwe daken met subsidies.
Waterpleinen. Gemeenten maken ruimte voor wateropslag in stad- en dorpscentra. Zo is het Benthemplein in Rotterdam-Noord misschien wel het bekendste “waterplein”. Als het droog is, kunnen bewoners er sporten of rustig zitten. Bij slecht weer kunnen de drie bassins bij het plein maar liefst 1,7 miljoen liter regenwater opslaan. Daardoor overstroomt het riool minder snel.
Waterberging in natuur- en landbouwgebieden. Rondom een stad maken gemeenten, waterschappen en provincies ruimte voor retentiegebieden, waarin tegelijkertijd landbouwgewassen groeien. Dubbele winst. Bovendien leven er allerlei dieren. Ook mensen kunnen er naartoe, om buiten te bewegen en te ontspannen – zoals in het voorbeeld van De Onlanden bij de stad Groningen.
Internationale afspraken. Samen met landen als Duitsland en Oostenrijk, die meer stroomopwaarts liggen, maakt de Rijksoverheid afspraken om het water minder snel Nederland binnen te laten stromen. De aanleg van kanalen heeft bijvoorbeeld veel problemen veroorzaakt. Een oplossing is om de rivier meer te laten meanderen en planten langs de kade te laten groeien. Deze internationale samenwerking op het gebied van waterbeheer is vastgelegd in verschillende verdragen. In 2020 kwamen de landen tot het Rijn 2040-programma dat stelt dat het versnellen van maatregelen om water vasthouden voor 2030 moet gebeuren.
Deze voorbeelden laten zien hoe natuurlijke oplossingen in de praktijk werken. Iedereen handelt vanuit dezelfde visie en op elk niveau gebeurt vervolgens van alles. Samen bereik je je doel: een toekomstbestendig Nederland, waar we droge voeten houden én voldoende zoet water hebben.
Leren omgaan met onzekerheid
Waarom zijn natuurlijke oplossingen nog niet de standaardaanpak?
Gebrek aan kennis speelt een belangrijke rol. Met eeuwenlange ervaring weten we precies hoe hoog een dijk moet zijn om een bepaalde waterstand aan te kunnen. Of hoe we het watersysteem in een polder kunnen regelen. Zulke kaders zijn bij natuurlijke oplossingen minder goed uit te drukken.
Dat natuurlijke oplossingen dynamisch zijn, maakt het ook moeilijker te voorspellen hoe goed en hoe lang ze aan de standaarden blijven voldoen. Bovendien zijn we gewend geraakt door het idee dat alles plan- en meetbaar is. We zijn vergeten om te accepteren dat de natuur en het landschap een bepaalde dynamiek hebben. We zullen moeten leren omgaan met de onzekerheid die natuurlijke oplossingen met zich meebrengen. Anders gezegd: hoe kan een natuurlijke oplossing voldoen aan de normen en richtlijnen die we als samenleving hanteren?
Een andere uitdaging is dat de kosten en baten van natuurlijke oplossingen spelen op verschillende thema’s en schaalniveaus tegelijk. Ze bieden bijvoorbeeld een antwoord op vraagstukken over gezondheid én transport én hitte én wateroverlast. Dat biedt op de lange termijn meestal grote maatschappelijke baten, maar het is de kunst die baten op te laten wegen tegen de kosten. Ze passen nog niet bij de manier waarop we nu in Nederland besluiten nemen: afgebakend per afdeling en sector. Daardoor vallen ze vaak tussen wal en schip. Hierdoor is het ook lastig om te ontrafelen wie de “winnaars” en “verliezers” van bepaalde ingrepen zijn. Laat staan hoe je de “verliezers” kunt compenseren. Bovendien kennen natuurlijke oplossingen geen one size fits all-aanpak: de precieze omstandigheden zijn immers op elke locatie verschillend en het resultaat dus ook.
We beseffen maar al te goed dat er met de Omgevingswet veel op de gemeenten afkomt en dat de nieuwe verantwoordelijkheden overweldigend kunnen zijn. Anderzijds is de Omgevingswet bij uitstek ontworpen om een integrale afweging over plannen en projecten mogelijk te maken. Uit de tientallen lokale en regionale initiatieven die er al zijn, valt veel te leren. Dus laat je inspireren en neem die kennis mee in het proces van beleidsvorming door ze een plek te geven in de omgevingsvisies. Dan snijdt het mes aan twee kanten: je tilt natuurlijke oplossingen naar een hoger plan, en je maakt omgevingsvisies en de realisatie ervan toekomstbestendiger. Ga bijvoorbeeld aan de slag om een omgevingswaarde te bepalen, of neem een gemeentelijk groen-blauw netwerk op als regel in het omgevingsplan.
Twee interessante praktijkcases
Bouwstenen biodiversiteit voor in het omgevingsplan. Inspiratiedocument met concrete handreikingen voor verbetering van natuur in stedelijk gebied – met speciale aandacht voor icoonsoorten van de provincie Zuid-Holland, door bSR Bureau Stadsnatuur, ruimtelijke denkers in samenwerking met Wissing, 2021
De geïntegreerde visie van staalkaarten. Onderdeel van Opbouwen integraal omgevingsplan. VNG
