Dit artikel staat in ROmagazine december 2024. ROm is het vakmagazine over ruimtelijke ontwikkeling en de fysieke leefomgeving en gratis voor ambtenaren en bestuurders-politici in dat beleidsdomein. Voor informatie over abonnementen klik hier.
De gemeente Urk heeft het zekere voor het onzekere genomen en al voor de invoeringsdatum van 1 januari 2024 archeologiebeleid laten opstellen dat voldoet aan de Omgevingswet. Wat in de kern neerkomt op integraal wegen, participatief wegen, toepasbaar en zichtbaar in de leefomgeving. In de Omgevingsvisie Urk 2030 (december 2021) staat het als volgt samengevat:
het beschermen en behouden van het Urker cultureel erfgoed in materiële en immateriële zin;
het verhaal van Urk beter zichtbaar en beleefbaar maken voor inwoners, ondernemers en bezoekers;
inzetten op het in stand houden en versterken van het nog aanwezige erfgoed, zowel boven- als ondergronds;
ons erfgoed als inspiratiebron laten dienen voor toekomstige ontwikkelingen;
immaterieel- en materieel erfgoed met elkaar verbinden.
Waarde toevoegen
De gemeente wil kansen creëren voor borging van de maatschappelijke betekenis van archeologische waarden, zo lezen we in de omgevingsvisie en het omgevingsprogramma. Archeologie moet voor Urk van meerwaarde zijn voor zijn gemeenschap en zo een bijdrage leveren aan de identiteit van Urk. Ook in de fysieke leefomgeving.
‘Ons historisch en cultureel erfgoed, boven en onder de grond, is onlosmakelijk verbonden met wie we zijn’
Het is best een omslag in denken, geven wethouder Willem Foppen en adviseur ruimte Harro Meijer aan. Ze liepen hier bij gebiedsontwikkelingen en vergunningaanvragen voor bouwprojecten net als andere gemeenten aan tegen de verplichting om archeologisch onderzoek te doen. ‘Dat voelt als hinderlijk, zeker als je wilt opschieten met bijvoorbeeld de bouw van betaalbare woningen’, bekent de wethouder. ‘Toch zijn we beter gaan begrijpen dat ons erfgoed tegelijkertijd kansen biedt. We wonen hier op een plek met veel cultuurhistorie. Er is hier van alles gebeurd. Ons historisch en cultureel erfgoed, boven en onder de grond, is onlosmakelijk verbonden met wie we zijn. Dus moeten we dit anders benaderen.’
Daarom heeft het gemeentebestuur een paar jaar geleden besloten dat het zich niet meer laten overvallen door erfgoedvondsten en dat het af moet van de houding dat archeologie lastig is, aldus Foppen. Hij is als wethouder op Urk onder meer verantwoordelijk voor wonen, ruimtelijke ordening, de openbare ruimte en vergunningverlening.
Kaderverdrag van Faro
Erfgoed is inmiddels een van de pijlers onder onze omgevingsvisie en in ons omgevingsbeleid, geeft adviseur ruimte Harro Meijer aan. ‘Het Programma Archeologie biedt een afwegingskader om te bepalen welke zaken en periodes we belangrijk vinden voor die identiteit en dus voor verder onderzoek. Dat onderzoek levert vaak interessante inzichten op en roept verdere onderzoeksvragen op over ons verleden. Maar ook wat we ermee kunnen doen.’
Deze benadering loopt in de pas met de Omgevingswet én met de bepalingen uit het Verdrag van Faro. Dat verdrag, inmiddels ondertekend door 24 (van de 46) lidstaten van de Raad van Europa, stelt dat erfgoed een functie kan hebben voor de samenleving. Niet alleen de historische plek zelf, het voorwerp, de traditie enzovoort belangrijk, maar vooral ook de verschillende betekenissen en het gebruik ervan. Erfgoed is bovendien een bron voor ruimtelijke, sociale, economische en democratische ontwikkeling als alle belanghebbenden daar een betrokkenheid bij hebben.
Het Verdrag van Faro is een "kaderverdrag". De bepalingen van het verdrag zijn geen juridische verplichtingen, maar een oproep tot beleidsvorming en een aanvulling op andere internationale verdragen die toezien op de instandhouding van erfgoed. Het roept op om na te denken over de vraag: waarom bewaren we erfgoed, voor wie, hoe zijn mensen betrokken en hoe komt erfgoed ten goede aan de hele samenleving?
Identiteit versterken
Aansluitend bij de Omgevingswet koos de gemeente Urk voor integraal en niet, voor het meestal toegepaste, sectorale archeologiebeleid. ‘We hebben natuurlijk meer opgaven. Denk aan het voorzien in genoeg betaalbare woningen voor onze jonge starters en mogelijkheden voor oudere Urkers om in hun geliefde dorp te blijven wonen. Verder moeten we ons voorbereiden op klimaatverandering, de verduurzaming van de energievoorziening en we hebben economische uitdagingen. Ons erfgoed kan daarbij versterkend werken. We moeten dan wel weten wát voor ons belangrijk is, om zodoende goede afwegingen te kunnen maken.’
Waarom bewaren we erfgoed, voor wie, hoe zijn mensen betrokken en hoe komt erfgoed ten goede aan de hele samenleving?
Om input te krijgen voor wat in Urk dan historisch waardevol is om te onderzoeken, eventueel te behouden en beleefbaar te maken, organiseerde de gemeente een participatietraject. Meijer: ‘De Omgevingswet vraagt dat ook. In drie participatiesessies haalden we inwoners van Urk, de lokale heemkundevereniging, vertegenwoordigers van buurgemeenten en de provincie bij elkaar.’ De uitkomsten hiervan stelde Urk in staat de geschiedenis en de identiteit van Urk op een aansprekende manier vast te leggen als het “Verhaal van Urk” en hiermee een archeologie-agenda op te stellen.
Historische kaart van oude scheepvaartroutes over de Zuiderzee, van en naar Urk.
Een van de bevindingen tijdens de sessies was dat de geschiedenis van het dorp en zijn voormalige eilandbewoners bij betrokkenen meer tot de verbeelding spreekt dan bijvoorbeeld de geschiedenis van rondtrekkende jagers en verzamelaars uit de Swifterbantcultuur. Wethouder Foppen, die zelf bij twee van de sessies aanwezig was: ‘Van de oude culturen die in het verre verleden op de zeebodem leefden, weten we al het een en ander. Van wat er hier in de middeleeuwen is gebeurd, op deze bult in de Zuiderzee, weten we veel minder. Uit wat we bij bouwwerkzaamheden hebben gevonden, zaken als munten, scherven, sieraden, blijkt dat hier toen al best veel rijke mensen hebben rondgelopen. Terwijl er op Urk tegelijkertijd veel armoede was, vooral in de winter als het water dicht lag en de mensen niet konden vissen. Hoe dat precies zat, zijn we heel nieuwsgierig naar.’
Verhaallijnen
Dankzij de participatie-bijeenkomsten kreeg de gemeente Urk meer zicht op hoe archeologie met educatie, in de openbare ruimte en in het toerisme is te benutten en beleefbaar te maken. ‘Daar gaat ons omgevingsprogramma over. Ik vind dat een aanwinst’, geeft Foppen aan. ‘We kunnen zo’n thema in het programma verder uitwerken en handen en voeten geven. Het heeft ons historische bewustzijn als het ware gekanaliseerd.’ Hij wijst erop dat Urk een heel actieve groep betrokken burgers heeft, die bijna op professioneel niveau met hart en ziel bezig zijn met archeologie in de oude dorpskern, en bij bouwprojecten hun kennis en ervaring inbrengen.
‘Met de participatiesessies en het omgevingsprogramma zie je het besef groeien dat onze geschiedenis van waarde is. Iemand die voorheen bij een verbouwing van de kelder of bij graven voor een uitbouw zoiets had van “haal die rommel zo snel mogelijk weg” vraagt ons tegenwoordig of we mee kunnen kijken wat het is en wat we ermee kunnen. Zo werkt dat historisch bewustzijn als een olievlek. Het Programma Archeologie biedt onze mensen maar ook de samenleving een duidelijk beleidskader om verantwoorde afwegingen te maken.’
Participatiebijeenkomst voor het bepalen van het erfgoedbeleid van de gemeente. Deelnemers vullen de Tijdlijn van Urk aan. Beeld The Missing Link
The Missing Link, advies- en onderzoeksbureau voor archeologie, erfgoed en gebiedsontwikkeling, heeft de gemeente geholpen met onderzoek naar de tijdlijn en de periodes waar de meeste belangstelling naar uitgaat. Op basis daarvan en wat uit de participatiesesies kwam zijn twee verhaallijnen opgeschreven.
Werkplaats: Adaptatie en Innovatie vertelt het verhaal over het aanpassingsvermogen van de Urkers door de eeuwen heen, of het nou gaat om het water of de economie. En over het oriëntatiepunt dat Urk altijd is geweest in de Zuiderzee, vanaf de Romeinse expedities tot de vaart op Scandinavië en de Middellandse Zee. Maar ook voor de geallieerde vliegers in de Tweede Wereldoorlog tot op de dag van vandaag voor schippers op het IJsselmeer.
Gemeenschap: Eenheid in Verscheidenheid vertelt het verhaal van de unieke bewoners in deze hechte gemeenschap: doorzetters, ondernemers, eigenzinnig.
Verwachtingskaart
De verhaallijnen laten zien dat erfgoed voor Urk meer is dan archeologie. Het gaat om de brede historie en volkscultuur, zoals die tot uiting komt in de jaarlijkse evenementen met tradities, zoals klederdracht, muziek en ook in de taal, legt Meijer uit. ‘Ik vond wat dat betreft de gesprekken die we met bewoners hebben gehad, heel interessant en inspirerend. Je merkt dat ze het samen ook niet overal over eens zijn, maar wel dat ze het belangrijk vinden dat we goed omgaan met wat deze plek aan bijzonders heeft voortgebracht, dat is verankerd in de leefomgeving en de cultuur.’
De verhaallijnen laten zien dat erfgoed voor Urk meer is dan archeologie
Dit is in lijn met de visie die Boudewijn Goudswaard, oprichter en eigenaar van The Missing Link, al 25 jaar uitdraagt. ‘In dit programma wordt erfgoed niet als iets op zichzelf staand gezien, maar in participatie met de stakeholders gewogen op toegevoegde waarde voor de leefomgeving’, zegt hij. In ons volledig ingerichte landje, bestaat onze leefomgeving eigenlijk volledig uit erfgoed en vice versa, benadrukt Goudswaard. ‘Het is nu aan Urk om de toegevoegde waarde ervan te bepalen en wat je wel of niet meeneemt naar de toekomst. Zo wordt erfgoed een identiteitsdrager in nieuw te maken fysieke ruimte, die zorgt dat mensen zich thuis en geworteld voelen. Erfgoed wordt op die manier een middel om een mooier Nederland te maken en geen doel op zich. Het is geëvolueerd van hindermacht naar een ontwikkelkracht die je kunt benutten en beleven.’
‘Erfgoed is zo een middel om een mooier Nederland te maken en geen doel op zich’
Op basis van de twee verhaallijnen, enkele voorkeursperiodes en de verwachtingskaart kan de gemeente met het omgevingsprogramma in de hand van locaties tot locatie bepalen of ze wel of niet nader onderzoek doet. Meijer: ‘Het ligt voor de hand dat we dat vragen op plekken waar we verwachten dat nog veel nieuwe kennis is te vergaren. Voor plekken waarvan we al veel weten, zal uitgebreid onderzoek minder voor de hand liggen.’
Palenscherm, dat de schepen weg moest houden van de kustlijn, teruggebracht in het landschap . Beeld Emmeloord.info
Omdat in 2023 nog onbekend was welke eisen er voor de gemeente Urk zouden gelden om aan te sluiten bij het Digitaal Stelsel Omgevingswet, zal deze koppeling in de nabije toekomst nog door de gemeente worden gerealiseerd. Een nieuwe archeologische waarden- en verwachtingenkaart en een beleidskaart zullen dan ook op die manier de digitale uitvoering van de Omgevingswet vergemakkelijken. En om alles ook planologisch maar direct op orde te hebben besloot de gemeente Urk het Programma Archeologie[1] alvast in een paraplubestemmingsplan te gieten.
Een belangrijke succesfactor in het opstellen van het Programma Archeologie Urk overeenkomstig de Omgevingswet, was een hoge mate van betrokkenheid en samenwerking tussen het bestuur van Urk, vele (verschillende) ambtenaren en het adviserende erfgoedbureau.
Gemeenten hebben nog tot 1 januari 2032 de tijd hun (oude) bestemmingsplannen om te zetten in een Omgevingsplan. Behalve de digitale koppeling heeft de gemeente Urk haar huiswerk op het terrein van de archeologie voor een nieuw definitief Omgevingsplan al gedaan. Dat verdient navolging.
[1] Programma archeologie, gemeente Urk, vastgesteld door de Raad op 31 oktober 2023.
De verhaallijn Werkplaats: Adaptatie en Innovatie over aanpassingsvermogen van de Urkers door de eeuwen heen
De verhaallijn Gemeenschap: Eenheid in Verscheidenheid over unieke bewoners in deze hechte gemeenschap. Beeld The Missing Link
