Dit artikel staat ROm maart 2025. ROm is een maandelijks vakmagazine over ruimtelijke ontwikkeling en de fysieke leefomgeving en gratis voor ambtenaren en bestuurders-politici in dat beleidsdomein. Voor informatie over abonnementen klik hier. Beluister ook de podcast met Liesbeth Grijsen in de serie Ruimte Zat!
Twente kan bogen op een rijke industriële historie en is tegenwoordig een van de high tech-brandpunten van het land met ruim 3.800 bedrijven en 31.000 banen in de High Tech Systems and Materials (HTSM) sector. Bekende namen zijn Demcon, Aeronamic, Holland Hydraulics, Enerpac en niet te vergeten defensiebedrijf Thales dat met High Tech Systems Park een eigen technologiepark ontwikkelde in Hengelo. De stedenrij Almelo-Hengelo-Enschede scoorde recent uitzonderlijk goed op de FD-gazellen lijst met snelgroeiende bedrijven. Het Twentse bedrijf New Origin, dat een productiefaciliteit wil bouwen voor fotonische chips op basis van siliciumnitride, ontving onlangs 6 miljoen uit een Europees investeringsproject. Grote aanjager van de economie is Universiteit Twente (U Twente) met een daaraan verbonden kenniscampus precies tussen Hengelo en Enschede in, met een eigen station Kennispark.
Talent aantrekken en vasthouden
Maar de toekomst van de regio staat onder druk. Hengelo en Enschede kampen met vergrijzing en dubbele ontgroening, ondanks de aanwezigheid van de universiteitscampus tussen de twee steden, Saxion Hogeschool en ROC van Twente.. ‘Er worden minder kinderen geboren en jongeren, die hier in Twente opgroeien, vertrekken. Jongeren die hier komen studeren vertrekken vaak ook, ondanks de enorme druk op de arbeidsmarkt’, zegt Sanne Elferdink, ontwikkelmanager en opdrachtgever stedelijke ontwikkeling bij de gemeente Hengelo.
De regio Twente voorziet voor 2035 29.000 openstaande vacatures waarvan 12.000 in de techniek. Elferdink: ‘Willen wij in de toekomst ook nog een aantrekkelijke regio zijn voor bedrijven dan zullen we in moeten zetten op het aantrekken en binden van talent. Daarvoor is het nodig dat we niet meer hetzelfde doen als we afgelopen decennia hebben gedaan.’
‘De reuring van een stedelijke mixomgeving is in Twente nagenoeg niet te vinden’
Hengelo en Enschede waren afgelopen decennia heel goed in het realiseren van suburbane woonwijken. ‘Hengelo groeide sinds 1970 met een bescheiden 14.000 inwoners, maar verdubbelde in oppervlakte. De verdunning van de afgelopen decennia heeft de stad geen goed gedaan. De reuring van een stedelijke mixomgeving is in Twente nagenoeg niet te vinden. Terwijl dit volgens Elferdink wel is wat veel mensen aanspreekt die nu vertrekken. ‘We willen inzetten op woon- werk- en leefmilieus die we hier in Twente nog onvoldoende bieden. Gebieden met reuring die goed bereikbaar zijn. Die stedelijke milieus gaan we concentreren rondom onze stations.’
Elkaars borrowed size benutten
‘We hebben de ambitie om een technologische topregio te zijn en te blijven’, vervolgt Elferdink. Hengelo telt ruim 80.000 inwoners. Enschede is met ruim 160.000 inwoners verreweg de grootst stad van Overijssel. De stadscentra van de twee steden liggen op slechts 8 kilometer van elkaar verwijderd. Samengaan tot Twentestad wilden de inwoners in 1999 niet. Toch laat het samengaan van bijvoorbeeld de poppodia in de twee steden én die van het verder gelegen Almelo zien dat intensieve samenwerking perspectief biedt. De poppodia van afzonderlijke steden waren té klein om een volledige programmering te kunnen bieden. In 2018 fuseerden ze tot Metropool Poppodia. Samen bieden ze wel coherente en complete programmering, al moet je er soms een paar minuten voor pendelen met de trein of een half uurtje met de fiets, geeft Elferdink aan. Borrowed size is vakjargon als steden of regio’s voorzieningen en de kracht van de buren gebruiken.
Van ‘braindrain’ naar ‘braingain’
De position paper over de gezamenlijke ambitie bulkt van de superlatieven en van teksten die grossieren in clichés. Zo kent Twente een ‘unieke ligging’ en fungeert de regio als ‘springplank naar de rest van Europa’. Wat opvalt is dat de contour die de spoorzone markeert op satellietbeeld bijna het hele grondgebied van Hengelo en Enschede omvat. Al met al geen strakke geografische afbakening. De geformuleerde doelen zijn echter helder: SHE moet de braindrain omdraaien in een braingain door de kraamkamer en thuisbasis te worden voor top-technologische bedrijven. SHE gaat nu nog uit van 15.000 woningen, 12.000 nieuwe arbeidsplaatsen en 50.000 m2 voorzieningen. In de nieuwe verstedelijkingsstrategie, die onlangs formele steun kreeg van het Rijk, wordt voor heel Twente gesproken over 60.000 woningen waarvan een aanzienlijk deel in Hengelo en Enschede moet gaan landen. Ook de Stedendriehoek (Apeldoorn-Deventer-Zutphen) werd aangewezen als verstedelijkingsgebied.
Er is nu rijkssteun voor de verstedelijkingsstrategie in Twente, Zwolle en Deventer
Dat kan betekenen dat de ambitie binnen de SHE nog hoger komt te liggen. Het ontwikkelperspectief moet duidelijkheid geven over het ‘laadvermogen’ in het gebied. Het is nog maar kort geleden dat de regio een compleet andere toon aansloeg. In de vorige editie van ROm (februari 2025) vertelde de Hengelose economie-wethouder Gerard Gerrits hoe Twente nog niet zo lang geleden door het Rijk als anticipeerregio werd aangemerkt; het voorportaal van krimp. De regio omarmde dit destijds. Dat heeft de regio volgens Gerrits op achterstand gezet. De bevolking van Nederland groeit echter harder dan eerder aangenomen.
Het vorige kabinet besloot dat elke regio een deel van de groei moet en ook mag opvangen (‘Elke regio telt’, red.). Het Kabinet Rutte-4 wees Twente weliswaar niet aan als Novex-gebied, maar in de Ontwerp Nota Ruimte van oud-minister De Jonge werd Twente alsnog aangemerkt als zogenaamde ‘initieerregio’ waar extra aandacht naar moet uitgaan, omdat daar kansen liggen. En er is nu rijkssteun voor de verstedelijkingsstrategie.
Spoorzone Hengelo-Enschede (SHE) betekent niet dat het gebied tussen Hengelo en Enschede wordt volbouwd. Wel is het doel één aaneengesloten stedelijk gebied te maken, met een ‘urban park’ met een stedelijk programma van wonen, vrije tijd en onderwijs, kennisontwikkeling en innovatieve bedrijvigheid als verbindend element. Beeld SHE
Urban park met voorzieningen
Rondom de stations van Hengelo en Enschede wordt ingezet op intensivering en een gemixt programma met wonen, werken en voorzieningen. Compacte en betaalbare studio’s in appartementencomplex Bundle nabij het station van Enschede gingen als warme broodjes weg. Volgens betrokkenen een bevestiging van de behoefte aan andere woonvormen.
Heel concreet ook is de transformatie door ontwikkelaar Trebbe én de gemeente Hengelo van het voormalige Stork-fabriekscomplex. De gemeente gaat een deel van de de grond en opstallen van Trebbe kopen, om zo als ontwikkelpartner mede aan het stuur te zitten vertelt Elferink. In de omgeving van de stations heeft Enschede voorkeursrecht gevestigd, gekoppeld aan een investeringsagenda en een verwervingskrediet.
Het nu nog voornamelijk groene tussengebied met de universiteitscampus en het Kennispark Twente, moet een ‘urban park’ worden dat veel meer dan nu in verbinding staat met de steden, legt Edwin Smits uit. Hij is ontwikkelmanager centrum/binnensingelgebied bij de gemeente Enschede. ‘We gaan dat zeker niet volbouwen. Kennispark Twente heeft momenteel een bedrijventerreinachtige uitstraling. Dat gaan we veranderen in een innovatiedistrict met een mix van functies waaronder wonen en voorzieningen.’
Woningcorporatie Domijn bouwt in het middengebied een complex dat gericht is op young professionals. Verder komt er veel ruimte voor cultuur, sport en werken in het gebied, waarbij de meest stedelijke functies geconcentreerd zijn rond station Kennispark. Over reuring gesproken: het stadion van FC Twente zit ook in het gebied. Smits: ‘Met FC Twente zijn we aan het kijken hoe we in de toekomst meer programma kunnen krijgen rondom het stadion’. Het middengebied krijgt een heel eigen identiteit en is daarmee volgens hem complementair aan de binnenstedelijke omgeving rond de stations van Hengelo en Enschede. Het geheel moet bijdragen aan meer ‘body’ of ‘agglomeratiekracht’ en een nieuwe generatie young professionals trekken en binden en zo zorgen voor een beter vestigingsklimaat.
Agglomeratiekracht benutten
Ontwikkelmanager Smits vertelt dat de gemeente van bedrijven in de technologische sector ook terugkrijgt dat ze, vanuit het oogpunt van aantrekkelijkheid voor het personeel, behoefte hebben aan een concurrerend stedelijk milieu. ‘Wil je wedijveren met Eindhoven, met de Randstad en internationaal, dan zul je daar als stad of steden kwaliteit moeten bieden. Doe je dat niet, dan verlies je uiteindelijk je bestaansrecht’. Smits is resoluut. ‘De concurrentie tussen stedelijke regio’s om de kenniswerker is zo sterk en de spoeling zo dun, dat er een soort ratrace ontstaat tussen steden.’ Die overlevingsdrift heeft de steden tot elkaar gebracht.
Van position paper naar ontwikkelperspectief en omgevingsvisies van beide steden
Het position paper wordt komende tijd verder uitgewerkt in een ontwikkelperspectief met een onderverdeling in projecten die de komende vijf jaar tot realisatie moeten komen, en ontwikkelingen voor de middellange (5 tot 10 jaar) en langere (15 tot 20 jaar) termijn. Dat ontwikkelperspectief zal vervolgens als bouwsteen moet fungeren voor de omgevingsvisies van beide steden. ‘Het kan ook dat we kiezen voor een gezamenlijk omgevingsprogramma’, aldus Smits. Waar de samenwerking nu nog op informele basis is, zal die op termijn moeten worden bestendigd in een vastere samenwerkingsstructuur. ‘Daar moet het ontwikkelperspectief komende tijd meer duidelijkheid over geven.’
Agglomeratiekracht is de optelsom van massa, dichtheid en verbondenheid. Met name voor die verbondenheid kijken beide steden naar de provincie en het Rijk, als mede-investeerder. Dat geldt zowel voor de ontsluiting binnen het gebied als de verbondenheid van de Spoorzone Hengelo-Enschede met de rest van Nederland en gebieden over de grens. Alleen onder die randvoorwaarden kan SHE echt tot bloei komen en groter deel van de groeiopgave en economisch verdienvermogen op zich nemen.
Met de nieuwe verstedelijkingsstrategie onderkent het Rijk dit. ‘Met steun van het Rijk kunnen we niet alleen de noodzakelijke woningen realiseren, maar ook een regio ontwikkelen waar jong talent zich wil vestigen en innovatieve bedrijven zich thuis voelen. Deze samenwerking onderstreept dat gebiedsontwikkeling niet alleen in de Randstad plaatsvindt, maar juist ook in krachtige regio’s zoals Twente’, aldus de reactie van gedeputeerde Liesbeth Grijsen op het nieuws van de twee verstedelijkingsstrategieën voor Overijssel.
Podcast Ruimte Zat!
Meer weten over de verstedelijkingstrategieën voor Overijssel? Luister naar de Ruimte Zat-podcast waarin hoofdredacteur Marcel Bayer en vakredacteur Joren Bassant in gesprek gaan met gedeputeerde Grijsen.
