Dit artikel staat ROm juni 2025. ROm is een maandelijks vakmagazine over ruimtelijke ontwikkeling en de fysieke leefomgeving en gratis voor ambtenaren en bestuurders-politici in dat beleidsdomein. Voor informatie over abonnementen klik hier.
Na zijn pensionering verruilde Leeflang, oud-directeur bij het ministerie van Infrastructuur en Milieu, tien jaar geleden Den Haag voor de Achterhoek. Zijn verhuizing naar Lochem markeerde het begin van een hernieuwde relatie met de Berkel, die ontspringt in de Duitse Baumberge, en via de Achterhoek bij Zutphen uitmondt in de IJssel.
Samen met zijn dochter Anne Leeflang zette hij de ‘Drinkbare Berkel’ op de kaart. Wat begon met een symbolische wandeling en een convenant, ontwikkelde zich tot een burgerbeweging die blijft groeien. ‘We willen waterkwaliteit begrijpelijk maken. Niet in technische termen, maar bijvoorbeeld met smileys bij de stuw: is de kwaliteit vandaag goed, matig of slecht?’ Het project is onderdeel van de bredere filosofie van ‘Drinkable Rivers’, waarvoor Li An Phoa het initiatief heeft genomen. ‘Het gaat om rivieren waar je met vertrouwen uit kunt drinken. Niet dat dit overal realistisch is, maar omdat het een helder streefbeeld biedt dat iedereen kan begrijpen. Dat zet mensen in beweging.’
Urgent
Die oproep is urgent. De KRW, sinds 2000 van kracht, vereist dat uiterlijk in 2027 alle oppervlakte- en grondwateren in goede ecologische en chemische toestand verkeren. Nederland is daar nog ver van verwijderd. Volgens Arie Otte, senior adviseur waterkwaliteit en ecologie bij Sweco, is het probleem structureel. ‘Dit wordt het nieuwe stikstofdossier. Over twee jaar moeten we voldoen aan de eisen, maar dat gaat niet lukken.’ De druk op lidstaten neemt toe en hij waarschuwt dat juridische stappen niet uitgesloten zijn. ‘Als actiegroepen aantonen dat Nederland structureel tekortschiet, kan dat juridische gevolgen hebben.’ De KRW geldt voor heel Europa, en lidstaten moeten niet alleen resultaten laten zien, maar ook geloofwaardige inspanningen. ‘Boetes vanuit Brussel zijn reëel als we onvoldoende voortgang tonen.’
‘Dit wordt het nieuwe stikstofdossier’
Otte ziet dat er ook een grote verantwoordelijkheid ligt bij de waterschappen. ‘Negen Duitse en acht Nederlandse rioolwaterzuiveringen lozen op de Berkel of haar zijrivieren. In de zomer bestaat de rivier voor een groot deel uit effluent. Je ruikt het ook echt’, zegt de deskundige die zelf in Zutphen woont.
Drinkable Rivers
Drinkable Rivers is een internationale beweging voor rivieren van drinkbare kwaliteit. Het begon met een kanotocht van de Nederlandse Li An Phoa’s langs de Rupert River in Canada. Die was drinkbaar, totdat er fabrieken aan de rivier werden gebouwd. Daarop startte ze een beweging die bewoners, scholen en bestuurders samenbrengt rond waterbewustzijn. Zo organiseerde Phoa een bijeenkomst van Maasburgemeesters uit Frankrijk, België en Nederland en wandelingen langs de IJssel, Vecht, de Theems en nu ook langs de Schelde. Ook langs de Berkel is gewandeld en krijgt haar visie van een drinkbare rivier vorm, via metingen, educatie en het convenant Drinkbare Berkel.
‘Wij proberen normen in de Kaderrichtlijn Water (KRW) te halen’, zegt dijkgraaf Hein Pieper van Waterschap Rijn en IJssel. ‘Maar als je dan vraagt: zijn daarmee straks de doelen gehaald, dan moet ik zeggen: nee. We zijn een heel eind, maar als er één stof niet aan de norm voldoet, wordt het hele waterlichaam afgekeurd.’ Het convenant van de Drinkbare Berkel, ondertekend door onder meer Waterschap Rijn en IJssel en Vitens, speelt in halen van de doelen een sleutelrol. ‘Het is een erkenning van de waarde van de rivier. Dat maakt samenwerking tussen burgers, overheden en kennisinstellingen mogelijk’, aldus Leeflang.
Burgers doen in het kader van Drinkbare Berkel zelf metingen, organiseren wandelingen en verzorgen educatie over de rivier. Beeld Drinkbare Berkel
Niet van bovenaf
Voor Leeflang is het convenant bovendien een democratisch instrument. ‘Het laat zien dat beleid niet alleen van bovenaf hoeft te komen. Je betrekt de mensen uit het stroomdal bij beslissingen die hun leefomgeving raken.’ Dat vereist ook een andere manier van communiceren. ‘De informatie op waterkwaliteitswebsites is vaak te technisch. Vertaal het naar de leefwereld van mensen. Laat mensen begrijpen hoe ver we zijn van drinkbaar of zwembaar water.’ De aanpak van de Berkel staat niet op zichzelf; de filosofie van Drinkable Rivers wordt inmiddels in meerdere landen gevolgd.
‘Het verhaal moet breed gedragen worden door iedereen die leeft met de rivier’
Dijkgraaf Pieper vindt het juist goed als anderen dat verhaal vertellen, want bewustzijn kan niet uitsluitend vanuit het waterschap komen. ‘Wij zijn die technische organisatie en die overheid. Als wij het hele verhaal gaan uitleggen, haken mensen af.’ Leeflang vult aan: ‘Dat moet breed gedragen worden. Niet alleen door specialisten, maar door iedereen die leeft met de rivier.’ Daarnaast benadrukt hij het belang van langetermijndenken. ‘Stop niet bij het peiljaar 2027, tijdens de einddeadline van de KRW. Denk vooruit. En wees eerlijk over waar we nu staan.’
Duitse partners
‘Het grootste gedeelte van het water komt gewoon uit Duitsland’, zegt Pieper. ‘En de Duitsers lopen achter. Ze hebben alle oppervlaktewateren onder het regime van de kaderrichtlijn geplaatst, slootjes, beekjes, vennen…. Maar ze hebben de capaciteit en organisatie niet om voor waterlichamen schoner te maken.’ Zo is in Duitsland het waterbeheer versnipperd. Er bestaat daar niet iets als een waterschap. Toch ziet ook hij perspectief: ‘We hebben een platform met vijf Duitse partners, waarmee we al meer dan twaalf jaar samenwerken aan droogte, vismigratie en overstromingsrisico’s. De Drinkbare Berkel helpt dat verder te verdiepen.’ Al geeft Pieper aan dat het niet alleen aan Duitsland ligt. ‘Er komt hier in Nederland nog heel veel rommel bij.’
Die stofbelasting komt van meerdere bronnen, zegt de dijkgraaf. ‘We hebben 18.000 bedrijven in ons gebied. En de lijst met zorgwekkende stoffen wordt alsmaar groter. Dan komt het bij ons in het influent terecht.’ Ook de landbouw en huishoudens dragen bij aan de vervuiling. Pieper geeft aan dat het ook gaat om bijvoorbeeld fosfaten en medicijnresten. ‘En als je hond met een vlooienband om zwemt in de rivier, is het water opeens sterk vervuild.’
Waterharmonica
Het waterschap zelf investeert volop in verbetering van de waterkwaliteit. In mei is in Winterswijk een nieuwe rioolwaterzuiveringsinstallatie geopend, ontworpen met input van Adrie Otte. Deze installatie is gebouwd met een vierde trap en een zogeheten waterharmonica, een zuiveringsmoeras, erachter. Pieper: ‘Daarmee halen we medicijnresten uit het water. Dat hoeft wettelijk nog niet, maar wij vinden het belangrijk. Toch blijft het een end-of-pipe-oplossing. Technisch gezien kunnen we het water dat we zuiveren op drinkwaterkwaliteit krijgen, maar de kosten zouden astronomisch zijn.’ Zo zijn PFAS en microplastics lastig te verwijderen.
Ruimtelijke ingrepen dragen bij aan de robuustheid van het watersysteem. ‘Bij Almen hebben we de Berkel laten meanderen. Binnen een jaar zat er een waterspreeuw, en vijf keer zoveel mensen kwamen er wandelen’, zegt Pieper. ‘Dat is ecologische én sociale winst.’ Daarbij leveren innovaties zoals de kaumera-fabriek in Zutphen – waar biologisch afbreekbare stoffen uit slib worden gewonnen – indirect stappen richting circulair waterbeheer. Otte ziet de waarde van deze projecten, maar wijst er wel op dat die vooral goed zijn voor de biodiversiteit en nauwelijks iets doen aan de chemische samenstelling.
‘Regenwater is schoon, maar als het over daken en parkeerplaatsen stroomt, komen er PAK’s in’
Gemeenten zijn, naast waterschappen, belangrijk om de ambitie van schone rivieren naar concrete maatregelen te vertalen, zegt Otte. ‘Daar spelen vooral riooloverstorten en afstromend water een kwalijke rol. Regenwater is schoon, maar als het over daken en parkeerplaatsen stroomt, komen er PAK’s en zware metalen in. Beter om het via de bodem te laten lopen’.
Wethouder Sjoerd Wannet van de gemeente Zutphen is inmiddels met maatregelen bezig. De stad werkt aan het afkoppelen van regenwater, vergroening van de openbare ruimte en aanleg van natuurvriendelijke oevers. Het project ‘De Berkel in de Stad’, voortgekomen uit een inwonersinitiatief, wordt dit najaar in afgeslankte vorm uitgevoerd, zegt Wannet. ‘Hiermee gaan we de doelen voor klimaat, biodiversiteit, waterkwaliteit en ontmoeting toch halen.’ De gemeente ziet inmiddels verbetering: ‘Het water is helder. We zien een toename in de biodiversiteit. We baseren ons op visuele waarnemingen en zien geen dode vissen of kroosvorming.’
De nieuwe waterzuiveringsinstallatie van WRIJ bij Winterswijk met een vierde trap en een zogeheten waterharmonica, een zuiveringsmoeras, erachter. BEELD Waterschap Rijn en IJssel
Gedeeld eigenaarschap
Wannet schetst hoe belangrijk de Berkel is voor de stad: ‘De Berkel is eeuwenlang een levensader voor Zutphen geweest’, zegt hij. ‘Tegenwoordig is het een verkoelende bron in het centrum, zowel qua water als groen, én is het de vaarroute voor de toeristische Berkelschippers.’ Die boodschap draagt bij aan bewustwording, maar naast communicatie en langetermijndenken gaat het volgens Leeflang ook om daadwerkelijke actie door inwoners van het stroomgebied. ‘Geef bewoners en bedrijven handelingsperspectief. Het maakt uit wat je eet en drinkt en wat voor spullen je in huis hebt. En laat boeren zien dat ze ook leveranciers van schoon water kunnen zijn.’
‘De Drinkbare Berkel laat zien dat er energie loskomt in de samenleving’
Dat gebeurt ook, geeft dijkgraaf Pieper aan. Boeren blijken bereid samen te werken: ‘We hebben projecten binnen het Deltaplan Agrarisch Waterbeheer (DAW) en organiseren studiegroepen over mesttoediening en erfafspoeling. En we zetten het maaisel van onze oevers af in de landbouw. Dat verbetert de bodemstructuur.’ Ook Leeflang ziet hoopvolle signalen: ‘Met steun van waterbedrijf Vitens hebben we gesprekken gevoerd met boeren die zich nu waterboeren noemen. Ze willen bijdragen aan schone bronnen. Het kan dus wel.’
Het gaat om de waarde van gedeeld eigenaarschap, zegt Pieper. ‘De Drinkbare Berkel laat zien dat er energie loskomt in de samenleving. Wij moeten op de achtergrond opereren en zorgen dat anderen het verhaal gaan vertellen. Dan heb je veel meer ambassadeurs.’ Leeflang ziet dat ook: ‘De Berkel stopt niet bij de grens. We werken samen met Duitse burgers en organisaties, en zien daar echt betrokkenheid ontstaan. We vormen de grote ‘Berkelfamilie’. Uiteindelijk moeten we samen plannen maken op stroomgebiedsniveau, over de grenzen heen.’
